Η Φιλική Εταιρεία και η Κύπρος

"Ο όρκος" (της Φιλικής Εταιρείας). Πίνακας του Διονύσιου Τσόκου (1849)

Λίγο πριν αρχίσει η Ελληνική Επανάσταση του 1821, η Φιλική Εταιρεία προετοίμαζε   πυρετωδώς και ποικιλοτρόπως τον Αγώνα που θα ακολουθούσε.

Οι Φιλικοί έκαναν επαφές με προύχοντες σε όλα τα μέρη της σκλαβωμένης Ελλάδας για να τους μυήσουν και να εξασφαλίσουν την υποστήριξη τους όταν θα ξεσπούσε η Επανάσταση. Έτσι, πλησίασαν και τον αρχιεπίσκοπο Κύπρου Κυπριανό, αδιαμφισβήτητο ηγέτη των Ελλήνων της Κύπρου την εποχή. Συγκεκριμένα στις 6 Ιουλίου 1818 ο Δημήτριος Ύπατρος  και ο Στέργιος Χατζηκώνστας επισκέφτηκαν την Κύπρο με σκοπό να μυήσουν τον αρχιεπίσκοπο στη Φιλική Εταιρεία.

Την 1^η Οκτωβρίου 1820 πραγματοποιήθηκε στη Μολδαβία σύναξη των Φιλικών για τις τελευταίες διευθετήσεις πριν από την έναρξη του Αγώνα. Κατά τη σύναξη υιοθετήθηκαν, όσο αφορούσε την Κύπρο, οι απόψεις του αρχιεπισκόπου Κυπριανού, σύμφωνα με τις οποίες δεν θα ήταν φρόνιμο να ξεσπούσε επανάσταση στο νησί λόγω της γεωγραφικής του θέσης. Σύμφωνα με τις ίδιες απόψεις η Κύπρος θα βοηθούσε τον Αγώνα χρηματικά και υλικά, στην αρχή τουλάχιστο.

Χαρακτηριστική είναι η επιστολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη προς τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό, με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1820.

«…ο φιλογενέστατος κύριος Δημήτριος Ύπατρος με εβεβαίωσε περί της γενναίας συνεισφοράς, την οποία η υμετέρα Μακαριότης υποσχέθη προς αυτόν δια το Σχολείον της Πελλοπονήσου. Όθεν ως Γενικός Έφορος του σχολείου τούτου  κρίνω χρέος μου απαραίτητον να ευχαριστήσω την υμετέραν Μακαριότητα και να την ειδοποιήσω ότι η έναρξις του Σχολείου εγγίζει…»

[Σημείωση: ο όρος  «Σχολείον Πελοποννήσου» ήταν συνθηματικός, για ευνόητους λόγους, και σήμαινε την επανάσταση στην περιοχή Πελοποννήσου η οποία πλησίαζε].

Παρόλες τις επιφυλάξεις του αρχιεπισκόπου Κυπριανού φαίνεται ότι αρχικά είχε καταβληθεί προσπάθεια η επανάσταση να κηρυχτεί και στην Κύπρο, ταυτόχρονα με την έναρξή της στην υπόλοιπη ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, για το λόγο αυτό έγιναν και στο νησί μυήσεις. Για τον ίδιο σκοπό και άλλα μέλη της Φιλικής Εταιρείας επισκέφτηκαν την Κύπρο, ενώ στάλθηκε κρυφά και διανεμήθηκε και διαφωτιστικό υλικό. Η υπόγεια κρύπτη στο κτίριο του Παγκυπρίου Γυμνασίου στη Λευκωσία, απέναντι από το κτίριο της Αρχιεπισκοπής, πιστεύεται ότι είχε χρησιμοποιηθεί για την απόκρυψη Φιλικών. Τελικά όμως η Κύπρος δεν μπόρεσε να ακολουθήσει την Επανάσταση, εξαιτίας:

Της απροθυμίας των ηγετών και των αρχόντων να ξεσηκωθούν και υποστηρίξουν το κίνημα.

Της σχετικής έλλειψης όπλων και λοιπού πολεμικού υλικού.

Των πολλαπλών δυσχερειών που πήγαζαν εξαιτίας της μεγάλης απόστασης της Κύπρου από τις εστίες της Επανάστασης.

 Άλλοι Κύπριοι στη Φιλική Εταιρία

Ο Δημήτριος Ύπατρος από το Μέτσοβο και ο Μοραίτης Αντώνιος Πελοπίδας ήταν οι κυριότεροι απόστολοι της Φιλικής Εταιρίας στην Κύπρο.

Εκτός από τον αρχιεπίσκοπο Κυπριανό στη Φιλική Εταιρία μυήθηκε από τον Πελοπίδα και ο έξαρχος της επισκοπής Κιτίου Χρύσανθος. Όταν αυτό έγινε γνωστό από τους Τούρκους, ο Χρύσανθος κατέφυγε στα βουνά για να γλιτώσει.

Εξάλλου από τους καταλόγους των Φιλικών πληροφορούμαστε την μύηση του Κύπριου δάσκαλου Χαράλαμπου Μάλη (ή Χατζημάλη), ο οποίος μυήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον Γρηγόριο Δίκαιο (Παπαφλέσσα). Η ένταξη του Μάλη στην Φιλική Εταιρία έγινε στις 28 Οκτωβρίου 1919 προσφέροντας μάλιστα και 250 γρόσια σαν εισφορά.

Επίσης, ο Κύπριος Νικόλαος Θησεύς  ο οποίος διέμενε στη Μασσαλία ήταν από τα πρώτα μέλη της Φιλικής Εταιρίας. Ο Νικόλαος πολύ σύντομα μύησε στον Αγώνα και τα αδέρφια του Θεόφιλο και Κυπριανό (αναλυτικά για τη δράση των τριών αδελφών βλέπε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο «Κύπριοι αγωνιστές του 1821»).

Άλλοι Κύπριοι Φιλικοί που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν κρυφά την Κύπρο, μετά τα γεγονότα της 9^ης Ιουλίου 1821, για να αποφύγουν τη σύλληψη τους ήταν ο Κυπρίδημος Γεωργιάδης, ο Δημήτριος Οικονομίδης, ο Κυπριανός Βικέντιος κ.α. Στην Ελλάδα όπου κατέφυγαν οι Κύπριοι Φιλικοί, προσπαθούσαν να μαζέψουν χρήματα και άντρες  για μια απελευθερωτική εκστρατεία στην Κύπρο. Έκαναν μάλιστα και κινήσεις στο εξωτερικό για δημιουργία μισθοφορικού τάγματος με τον στρατηγό του Ναπολέοντα Wintz. Όλοι όσοι διέφυγαν στην Ελλάδα  έλαβαν μέρος στον Αγώνα.