Πως η τεχνολογία επηρεάζει το Βιβλίο και τις Βιβλιοθήκες

[Εισήγηση στην ημερίδα «ΛΟΓΟΣ, ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΊΑ ΣΗΜΕΡΑ ΠΟΙΑ Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ» (ΕΠΟΚ, 5 Μαΐου, 2018)]

Η συζήτηση για το πώς η τεχνολογία επηρεάζει την καθημερινότητα του ανθρώπου έχει ξεκινήσει αιώνες πριν, από τότε που τα τεχνολογικά επιτεύγματα άρχισαν να εισβάλλουν στις ζωές και τα σπίτια μας. H συζήτηση αυτή δικαίως κορυφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες όπου παρατηρούμε την τεχνολογία να εξελίσσεται με  ραγδαίο ρυθμό, σε όλους σχεδόν τους τομείς, ώστε ακόμα και οι ειδικοί δυσκολεύονται να προβλέψουν πώς θα είναι η ζωή μας τα επόμενα χρόνια.

Αναπόφευκτα η τεχνολογία επηρέασε και τις συνήθειες του ανθρώπου όσον αφορά, την ανάγνωση ως ψυχαγωγία, τη μελέτη, την αναζήτηση δεδομένων αλλά και τη διάδοση της γνώσης γενικότερα. 

Είναι σε όλους γνωστό πως η ψηφιακή τεχνολογία επηρέασε σημαντικά τόσο την παραγωγή όσο και τη χρήση των ίδιων των βιβλίων, τα οποία για αιώνες αποτέλεσαν την κιβωτό διάδοσης της γνώσης.

Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο η εξέλιξη της τεχνολογίας είναι ευεργετική ή ζημιογόνα για τον κόσμο του βιβλίου και των βιβλιοθηκών.

Για να μπορέσουμε να δώσουμε μία αντικειμενική απάντηση σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να μελετήσουμε το θέμα διαχρονικά. 

Ιστορική αναδρομή

Ο γραπτός λόγος ξεκίνησε πριν χιλιάδες χρόνια  (γύρω στην 4η χιλιετία π.Χ.) όπως μαρτυρούν οι αρχαιότερες πινακίδες Σουμεριακής σφηνοειδούς γραφής που βρέθηκαν στη Μεσοποταμία. Αρχικά ξεκίνησε να αποτυπώνεται σε πίνακες και στη συνέχεια σε περγαμηνές και πάπυρους. Αυτά ήταν τα πρώτα χειρόγραφα βιβλία τα οποία ήταν σπάνια (αφού πολύ συχνά ήταν και μοναδικά – με εξαίρεση αυτά που συνήθως αντιγράφονταν σε μοναστήρια και παλάτια). Τα χειρόγραφα αυτά φυλάγονταν σε βιβλιοφυλάκια ή βιβλιοθήκες και η πρόσβαση σε αυτά ήταν περιορισμένη. Ήταν ένα είδος πολυτελείας που απολάμβανε κυρίως ένα μέρος της αριστοκρατίας και της άρχουσας τάξης που ήταν και η ισχνή μειοψηφία.

Τυπογραφία

Η τεχνολογία τον 15^ο αιώνα έφερε μια επαναστατική εφεύρεση για την παραγωγή και τη διάδοση του βιβλίου, την τυπογραφία. Με την διάδοση της τυπογραφίας τα βιβλία εκτυπώνονταν (δεν αντιγράφονταν πλέον με το χέρι) και παράγονταν ευκολότερα σε πολλαπλά αντίτυπα. Τα αντίτυπα ήταν πολύ φτηνότερα και προσιτά σε όλο τον κόσμο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μαζική διάδοση όχι μόνο του ίδιου του βιβλίου αλλά και της γνώσης που αυτό περιείχε. Το βιβλίο μεταφέρθηκε σε βιβλιοπωλεία και σε δημόσιες βιβλιοθήκες όπου ο καθένας πλέον μπορούσε να το διαβάσει, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και δωρεάν.

Συνεπώς, η τυπογραφία βοήθησε εμμέσως και στη διάδοση της γραφής και της ανάγνωσης και συνέβαλε στην σταδιακή καταπολέμηση του αναλφαβητισμού.

Στην περίπτωση της τυπογραφίας, λοιπόν, έχουμε μια χαρακτηριστική περίπτωση όπου η τεχνολογία λειτούργησε άκρως ευεργετικά στην ανθρωπότητα: έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς να διαβάσουν τα τυπωμένα βιβλία, αλλά και να γράψουν και να τυπώσουν τα δικά τους, διαδίδοντας έτσι τις ιδέες και τις γνώσεις σε όλο τον κόσμο.

Σύγχρονη εποχή

Το έντυπο βιβλίο κυριάρχησε για πέντε και πλέον αιώνες, ως το κύριο μέσο διάδοσης γνώσεων και πληροφοριών. Ταυτόχρονα, τα επιτεύγματα της τεχνολογίας συνέχισαν να επηρεάζουν ευεργετικά τις βιβλιοθήκες και τα βιβλία.

Οι δελτιοκατάλογοι των βιβλιοθηκών αντικαταστάθηκαν από ηλεκτρονικούς καταλόγους που έκαναν ευκολότερη την καταχώρηση και την εύρεση των βιβλίων με πολλούς πλέον τρόπους (τίτλο, συγγραφέα, θέμα, λέξη κλειδί κτλ). Οι κατάλογοι αυτοί, πάλι με τη βοήθεια της τεχνολογίας, έγιναν προσιτοί μέσω του διαδικτύου. Έτσι σήμερα μπορεί κάποιος να ψάξει και να βρει πληροφορίες για ένα βιβλίο που τον ενδιαφέρει από το σπίτι του, ακόμα και σε καταλόγους βιβλιοθηκών που βρίσκονται σε άλλη χώρα ή και άλλη ήπειρο.

Η επανάσταση του διαδικτύου, την οποία κάποιοι συγκρίνουν με εκείνη της ανακάλυψης της τυπογραφίας, δίνει σήμερα την ευκαιρία στον κάθε ενδιαφερόμενο να μάθει πολύ ευκολότερα για την ύπαρξη ενός βιβλίου, να διαβάσει την περίληψή του ή και κριτικές και απόψεις άλλων για το βιβλίο, πριν καν το πάρει στα χέρια του. Μπορεί επίσης να το παραγγείλει και να το αγοράσει από ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία! 

Η παρουσία τόσων πολλών πληροφοριών για ένα βιβλίο σε ιστοσελίδες και σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης μόνο ευεργετική μπορεί να είναι για το ίδιο το βιβλίο, τον συγγραφέα αλλά και για τον αναγνώστη.

Επίσης, με τη βοήθεια της τεχνολογίας το γράψιμο έγινε ευκολότερο (από την πέννα και το χαρτί περάσαμε στη γραφομηχανή και τώρα στον ηλεκτρονικό υπολογιστή). Ακόμα ευκολότερη έγινε και η επεξεργασία του κειμένου, η σελιδοποίηση, η εκτύπωση του βιβλίου και όπως είδαμε πιο πάνω η διάδοσή του.

Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Η αδιαμφισβήτητη κυριαρχία του έντυπου βιβλίου ως μέσο μετάδοσης της γνώσης έφτασε μέχρι τον 21^ο αιώνα. Κάπου στις αρχές του 21^ου αιώνα, το έντυπο βιβλίο άρχισε να αμφισβητείται από τις νέες τάσεις της τεχνολογίας που έφεραν στο προσκήνιο το ηλεκτρονικό βιβλίο, την ανάγνωση σε υπολογιστές, tablets, έξυπνα τηλέφωνα κτλ.  Εδώ επιβάλλεται να τονίσουμε πως αυτό που αμφισβητήθηκε δεν ήταν το βιβλίο αυτό καθαυτό αλλά η μορφή του.

Η πλειοψηφία όσων μεγάλωσαν με το έντυπο βιβλίο συνεχίζει να δείχνει την προτίμησή της σε αυτό. Δεν πρέπει όμως να αγνοούμε και τα πλεονεκτήματα που έχει σε κάποιους τομείς το ηλεκτρονικό βιβλίο. Κατ’ αρχάς το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι, συνήθως λόγω κόστους παραγωγής και διάδοσης φτηνότερο από το έντυπο.

Μπορεί κάποιος να ανατρέξει σε αυτό, και πολύ ευκολότερα να εντοπίσει ένα συγκεκριμένο σημείο, μια πληροφορία που τον ενδιαφέρει κάνοντας απλά μια αναζήτηση, ενώ στο έντυπο βιβλίο θα έπρεπε να μετροφυλλήσει τις σελίδες ολόκληρου του βιβλίου μία προς μία, μέχρι να την εντοπίσει. Είναι γεγονός πως ειδικά στα τεχνικά και επιστημονικά βιβλία, η ηλεκτρονική μορφή είναι πιο εύχρηστη, κάτι που δεν ισχύει με τα λογοτεχνικά βιβλία.

Τέλος, κανείς δεν πρέπει να αγνοήσει ότι τα ηλεκτρονικά και ψηφιοποιημένα βιβλία αντιγράφονται και διατηρούνται ευκολότερα. Η ψηφιοποιήση των βιβλίων με τεχνολογικά μέσα (η σάρωσή τους, δηλαδή, και η μετατροπή των βιβλίων σε ηλεκτρονική μορφή) βοηθά στη διατήρηση των σπάνιων και ταλαιπωρημένων εκδόσεων. Συμβάλλει ταυτόχρονα στη διατήρηση του περιεχομένου τους «για πάντα», μεταφέροντας τη γνώση στις επόμενες γενιές. Την ίδια στιγμή η χρήση των ψηφιοποιημένων σπάνιων βιβλίων επιτρέπει την ελεύθερη χρήση τους, αφού αίρονται πλέον όλοι οι περιορισμοί που υπήρχαν για άμεση επαφή με τις παλιές και συχνά ταλαιπωρημένες και εύθραυστες σελίδες τους. 

Με όλα αυτά τα πλεονεκτήματα έναντι του έντυπου βιβλίου, αλλά και με τη γοητεία, που σχεδόν πάντα συνοδεύει κάθε τι νέο, ήταν επόμενο το ηλεκτρονικό βιβλίο να κερδίσει ένα μερίδιο της αγοράς.

Κάτι που επίσης πρέπει να συνυπολογίσουμε, χωρίς να εθελοτυφλούμε, είναι οι νέες συνήθειες που εισέβαλαν στη ζωή μας, ανεξάρτητα από το αν συμφωνούμε ή όχι με αυτές. 

Οι καινούργιες συνήθειες, οι οποίες επηρεάζουν, κυρίως, τους νέους, μας επιτάσσουν πολλά πράγματα να τα κάνουμε πλέον ηλεκτρονικά μέσω των προσωπικών μας ηλεκτρονικών συσκευών (αγορές, συναλλαγές με τράπεζες, επικοινωνία, ψυχαγωγία, ενημέρωση, μελέτη κ.ά.). Υπάρχει λοιπόν και η άποψη πως αφού η νεολαία σήμερα χρησιμοποιεί τόσο πολύ τα tablets, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τα τηλέφωνα, θα ήταν καλό να υπάρχουν και επιλογές για εποικοδομητική χρήση αυτών των συσκευών,  όπως για παράδειγμα η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου μέσω αυτών.

Επίσημα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι παγκοσμίως το ηλεκτρονικό βιβλίο έφτασε μέχρι και το 26%  της αγοράς βιβλίων[1]. Παρόλο που η παραγωγή ηλεκτρονικών βιβλίων σε μερικές χώρες έχει αυξηθεί σημαντικά, οι αναγνώστες συνεχίζουν να προτιμούν το έντυπο[2]. Το ίδιο ισχύει φυσικά και στον ελληνικό χώρο (Ελλάδα και Κύπρο).

Παγκοσμίως το έντυπο φαίνεται να αντέχει και να σταθεροποιεί τη θέση του στις πωλήσεις βιβλίων. Παρόλο που δεν θα μπορούσε κανείς να αρνηθεί ότι οι ηλεκτρονικές εκδόσεις βιβλίων είχαν σημαντική άνοδο με την ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας, υπάρχουν ενδείξεις πως ο ρυθμός πώλησή τους επιβραδύνεται και πως ο ενθουσιασμός ανάμεσα στους ηλεκτρονικούς αναγνώστες υποχωρεί. Αντιθέτως, παρουσιάζεται μια αυξανόμενη διάθεση για ανάγνωση έντυπων βιβλίων στις νεαρότερες ηλικίες[3].

Το παράδειγμα της Amazon

Ενδεικτικό παράδειγμα της πιο πάνω τάσης είναι η Amazon, η μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο σε ότι αφορά την πώληση αγαθών και υπηρεσιών μέσω του Διαδικτύου. Η Amazon ήταν η εταιρεία που λάνσαρε στην αγορά τον ηλεκτρονικό αναγνώστη Kindle προωθώντας φανατικά το ηλεκτρονικό βιβλίο.  Μετά από μια δεκαετία πολεμικής της Amazon ενάντια στους παραδοσιακούς εκδότες και βιβλιοπώλες, αποφάσισε να αλλάξει τακτική στηρίζοντας πλέον το έντυπο βιβλίο, ανοίγοντας μάλιστα και δικά της συμβατικά βιβλιοπωλεία[4].

Και δεν είναι μόνο η Amazon η οποία πλέον προωθεί ξεκάθαρα το έντυπο βιβλίο[5]. Παγκοσμίως υπάρχουν ενδείξεις για την αναγέννηση του έντυπου βιβλίου.

 Η Waterstones, η βρετανική αλυσίδα βιβλιοπωλείων, επέστρεψε σε κέρδη πέρυσι έπειτα από ζημιές έξι ετών. Οι πωλήσεις των έντυπων βιβλίων στις ΗΠΑ αυξήθηκαν κατά 3%, ενώ εκείνες των ηλεκτρονικών βιβλίων υποχώρησαν. Η ψηφιακή τεχνολογία δεν έφερε την ίδια επανάσταση στις εκδόσεις, όπως συνέβη με τη μουσική, την τηλεόραση και τις ειδήσεις ενώ ο κόσμος φαίνεται ότι ακόμη αρέσκεται στο να διαβάζει έντυπα βιβλία.

«Είμαστε στο σημείο που οι άνθρωποι που διαβάζουν ψηφιακά επιστρέφουν στο μελάνι των χάρτινων βιβλίων. Είναι φανερό ότι η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων που διαβάζουν ψηφιακά διαβάζει και έντυπα». «Μπορούμε να πούμε ότι ακόμη και στα επόμενα 100 χρόνια το έντυπο θα είναι σημαντικό»[6].

Εσχατολογικές προβλέψεις

Από τη μακρινή δεκαετία του 1970, τότε που οι τηλεοράσεις και λίγο αργότερα τα βίντεο εισέβαλαν σχεδόν σε κάθε σπίτι, αλλά παρατηρώντας επίσης  και την παγκόσμια αυξανόμενη δικτύωση των επικοινωνιών η οποία όπως προβλεπόταν θα πρόσφερε στη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο ραγδαία πρόσβαση σε γνώση και πληροφορίες, έκανε κάποιους «ειδικούς» [7] να προβλέψουν την εξαφάνιση των εντύπων και των βιβλιοθηκών μέχρι το 2000.[8]

Οδεύοντας προς το τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 21^ου αιώνα, βλέπουμε τα έντυπα βιβλία, όχι απλώς να υπάρχουν αλλά να είναι δημοφιλέστερα των ηλεκτρονικών. Οι  βιβλιοθήκες, επίσης, εξακολουθούν να λειτουργούν και να διαδραματίζουν τον δικό τους ρόλο στον κόσμο της γνώσης. Φυσικά οι βιβλιοθήκες έχουν υιοθετήσει νέες τεχνολογίες στις υπηρεσίες τους, όμως το έντυπο βιβλίο εξακολουθεί να αποτελεί τη βασική πηγή πληροφόρησής τους.

Παρόλο που είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλέψουμε πού θα μας οδηγήσει η νέα τεχνολογία τα επόμενα χρόνια, όλα δείχνουν ότι το έντυπο βιβλίο και οι βιβλιοθήκες (ενσωματώνοντας τη νέα τεχνολογία και προσαρμοζόμενες στις νέες ανάγκες των χρηστών τους), θα παραμείνουν στο προσκήνιο για πολλά, ακόμη, χρόνια.

Καταλήγοντας, μπορούμε να πούμε πως η ορθή χρήση της τεχνολογίας μπορεί να φέρει το βιβλίο, τη λογοτεχνία και τις βιβλιοθήκες πιο κοντά στους νέους, και μάλιστα στο περιβάλλον με το οποίο αυτοί είναι εξοικειωμένοι. Η σωστή χρήση της τεχνολογίας μπορεί ακόμη να προωθήσει την ανάγνωση αλλά και τη συγγραφή (ιστοσελίδες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ηλεκτρονικά φόρα για βιβλία κτλ). Από την άλλη, με τη λανθασμένη χρήση της τεχνολογίας μπορεί να επέλθει εξάρτηση των νέων σε ηλεκτρονικές συσκευές και ανούσια παιχνίδια απομακρύνοντάς τους από το βιβλίο, τη λογοτεχνία και τη γνώση.

Σε κάθε περίπτωση, ας αναλογιστούμε την άποψη που διατύπωσε ο γνωστός Καναδός κριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας Northrop Frye (1912-1991):

“The most technologically efficient machine that man has ever invented is the book”

[Η αποτελεσματικότερη τεχνολογικά μηχανή που εφηύρε ποτέ ο άνθρωπος είναι το βιβλίο]

Ευχαριστώ για την προσοχή σας!

Ανδρέας Καπανδρέου 

(Bιβλιοθηκονόμος - Συγγραφέας)

---

[1] E-book sales as a percentage of total book sales worldwide in 2013 and 2018. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από: https://www.statista.com/statistics/234106/e-book-market-share-worldwide/

[2] Keach, Sean. Death of the eBook reader? New stats reveal boom in printed book sales. Trusted Reviews. 27 Apr. 2017. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από: http://www.trustedreviews.com/news/death-of-the-ebook-reader-new-stats-reveal-boom-in-printed-book-sales-2953498

[3] Cain, Sian. Ebook sales continue to fall as younger generations drive appetite for print. The Guardian, 14 Mar. 2017. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από:  https://www.theguardian.com/books/2017/mar/14/ebook-sales-continue-to-fall-nielsen-survey-uk-book-sales

[4] Ενώ τα βιβλιοπωλεία κλείνουν, το Amazon ανοίγει τα δικά του. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από:  https://www.tsemperlidou.gr/i-social/technology/eno-ta-vivliopoleia-kleinoun-amazon-anoigei-ta-dika-tou

[5] Gapper, john. Τα βιβλία επιστρέφουν επειδή… αρέσουν στην Amazon. The Financial Times, 12 Φεβ. 2017. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από:  http://www.euro2day.gr/ftcom/ftcom_gr/article-ft-gr/1516474/ta-vivlia-epistrefoyn-epeidh-aresoyn-sthn-amazon.html

[6] Μπακουνάκης, Νίκος. Έντυπο - ηλεκτρονικό: Σημειώστε 1. Το τυπωμένο βιβλίο κυριαρχεί και όλα δείχνουν ότι θα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο τα επόμενα χρόνια. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από: http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=765730

[7]Lewis, Dennis A. Today's Challenge--Tomorrow's Choice: Change or Be Changed or the Doomsday Scenario Mk 2. Journal of Information Science, v2 n2 p59-74 Sep 1980 (Update of a 1976 paper reviews technological, financial and economical, social and behavioral, and managerial trends in the information field, presents conclusions, identifies options, and suggests action. The profession is urged to study and identify its role in the rapidly approaching "paperless society." Predicted specific events and references are listed). Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από: https://eric.ed.gov/?id=EJ234635

[8]Brenda White, Recent developments in information for planning.  Aslib Proceedings, Vol. 33 Issue: 5, pp.193-201, 1981. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018 από:  https://www.emeraldinsight.com/doi/pdfplus/10.1108/eb050790