Ο Bertrand Russell για τον αγνωστικισμό (και τον αθεϊσμό)

Άθεος ή Αγνωστικηστής;

Σε κείμενό του 1947 με τίτλο "Am I An Atheist or an Agnostic?" [Είμαι Άθεος ή Αγνωστικιστής;]  ο Βρετανός φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ (Bertrand Russell, 1872-1970) δήλωνε:

   

"..Συχνά προκύπτει μια άβολη ερώτηση, όταν με ρωτούν ποια είναι η θρησκεία μου. Ποτέ δεν ξέρω αν πρέπει να πω ότι είμαι Αγνωστικιστής ή ότι είμαι Άθεος. Πρόκειται για μια πολύ δύσκολη ερώτηση για την οποία και κάποιοι από εσάς ίσως να ήρθαν σε δύσκολη θέση. 

Ως φιλόσοφος, αν μιλούσα σε ένα καθαρά φιλοσοφικό ακροατήριο, θα περιέγραφα τον εαυτό μου ως Αγνωστικιστή, διότι δεν νομίζω ότι υπάρχει ένα πειστικό επιχείρημα με το οποίο αποδεικνύεται ότι δεν υπάρχει Θεός. Από την άλλη πλευρά, αν θέλω να μεταφέρω τη σωστή εντύπωση σε έναν  απλό άνθρωπο που με ρωτά στον δρόμο νομίζω ότι θα πρέπει να πω ότι είμαι άθεος, διότι όταν λέω ότι δεν μπορώ να αποδείξω ότι δεν υπάρχει Θεός, θα έπρεπε προσθέσω επίσης ότι δεν μπορώ να αποδείξω ότι δεν υπάρχουν οι 12 θεοί του Ολύμπου.

Κανείς από εμάς δεν θα σκεφτόταν σοβαρά την πιθανότητα ότι οι θεοί στους οποίους αναφέρεται ο Όμηρος υπάρχουν πραγματικά, κι όμως αν έπρεπε να αποδείξετε ότι ο Δίας, η Ήρα, ο Ποσειδώνας και οι υπόλοιποι θεοί του Ολύμπου δεν υπήρχαν, δεν θα μπορούσατε να βρείτε μια τέτοια απόδειξη.

Ως εκ τούτου, όσον αφορά τους Ολύμπιους θεούς, μιλώντας σε ένα καθαρά φιλοσοφικό ακροατήριο, θα έλεγα ότι είμαι Αγνωστικιστής. Αλλά, νομίζω ότι όλοι μας θα λέγαμε πως σε σχέση με αυτούς τους θεούς είμαστε άθεοι.

Όσον αφορά τον χριστιανικό Θεό, λοιπόν, θα πρέπει, νομίζω, να έχω ακριβώς την ίδια στάση".

[Πηγή: Am I An Atheist Or An Agnostic? A Plea For Tolerance In The Face Of New Dogmas by Bertrand Russell (1947)]

Σε άλλο κείμενό του ο δηλωμένος αγνωστικιστής, Βρετανός φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ απαντά σε ερωτήσεις προσπαθώντας να διασαφηνίσει τις αρχές του αγνωστικισμού.

Το πιο κάτω κείμενο περιλαμβάνεται στο βιβλίο: 

Russell, Bertrand, 1872-1970. Κείμενα για τη θρησκεία / Bertrand Russell · μετάφραση Άρης Μπερλής · επιμέλεια Louis Greenspan, Stefan Andersson. - 1η έκδ. - Αθήνα : Scripta, 2006. - 346σ. · 21x14εκ. - (Φιλοσοφία):

Τι είναι αγνωστικιστής;

Αγνωστικιστής είναι αυτός που θεωρεί ότι είναι αδύνατον να γνωρίζουμε την αλήθεια σε θέματα όπως ο Θεός και η μέλλουσα ζωή, με τα οποία απασχολούνται ο χριστιανισμός και άλλες θρησκείες. Ή, αν όχι αδύνατον για πάντα, οπωσδήποτε προς το παρόν.

Είναι οι αγνωστικιστές άθεοι;

Όχι. Ο άθεος υποστηρίζει, όπως και ο χριστιανός, ότι μπορούμε να γνωρίζουμε αν υπάρχει ή δεν υπάρχει Θεός. Ο χριστιανός υποστηρίζει ότι μπορούμε να γνωρίζουμε ότι υπάρχει Θεός, ο άθεος ότι μπορούμε να γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει. Ο αγνωστικιστής δεν εκφέρει κρίση, ισχυρίζεται ότι δεν έχουμε επαρκή στοιχεία για να απαντήσουμε είτε καταφατικά είτε αρνητικά. Ταυτόχρονα, ο αγνωστικιστής μπορεί να ισχυριστεί ότι η ύπαρξη του Θεού, μολονότι δεν είναι αδύνατη δεν είναι καθόλου πιθανή. Είναι τόσο απίθανη, που δεν αξίζει τον κόπο να το εξετάσουμε. Σε αυτή την περίπτωση δεν απέχει πολύ από τον άθεο. Η στάση του μοιάζει με τη στάση που θα είχε ένας προσεκτικός φιλόσοφος ως προς τους θεούς της αρχαίας Ελλάδας. Αν μου ζητήσουν να αποδείξω ότι ο Δίας, ο Ποσειδών, η Ήρα και οι άλλοι θεοί του Ολύμπου δεν υπάρχουν, θα βρισκόμουν σε δεινή αμηχανία, δεν θα μπορούσα να βρω πειστικά επιχειρήματα. Ο αγνωστικιστής μπορεί να πιστεύει ότι ο χριστιανικός Θεός είναι τόσο απίθανος όσο και οι θεοί του Ολύμπου. Από αυτή την άποψη, πρακτικά, συμπλέει με τον άθεο.

Εφόσον αρνείστε τον «νόμο του Θεού», ποια αρχή δέχεστε σαν οδηγό ηθικής διαγωγής;

Ο αγνωστικιστής δεν δέχεται καμία «αρχή» με την έννοια που την δέχονται οι θρησκευόμενοι. Θεωρεί ότι ο κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να ορίζει ο ίδιος τους κανόνες της συμπεριφοράς του. Βεβαίως είναι σκόπιμο να επωφελείται από τη σοφία των άλλων, αλλά θα πρέπει να επιλέγει ο ίδιος τους ανθρώπους που κρίνει ότι είναι σοφοί και συνάμα να μη θεωρεί τίποτα απ’ όσα λένε θέσφατο. Θα αντιληφθεί ότι αυτά που θεωρούνται «νόμος του Θεού» ποικίλλουν από εποχή σε εποχή. Για παράδειγμα, η Βίβλος λέει ότι μια χήρα δεν μπορεί να παντρευτεί τον αδερφό του αποδημήσαντος συζύγου της, και αλλού λέει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οφείλει να τον παντρευτεί. Αν έχεις την ατυχία να είσαι άτεκνη χήρα και ταυτόχρονα να έχεις έναν ανύπαντρο κουνιάδο, είναι λογικά αδύνατον να αποφύγεις την ανυπακοή στο νόμο του Θεού.

Πως γνωρίζεται ποιο είναι το καλό, ποιο το κακό; Τι θεωρεί αμαρτία ο αγνωστικιστής; Ο αγνωστικιστής κάνει ό,τι του αρέσει;

Ο αγνωστικιστής δεν είναι τόσο βέβαιος όσο ορισμένοι χριστιανοί ως προς το τι είναι καλό και τι κακό. Δεν υποστηρίζει, όπως πολλοί χριστιανοί υποστήριζαν στο παρελθόν, ότι αυτοί που διαφωνούν με την κυβέρνηση σε σκοτεινά θεολογικά ζητήματα πρέπει να παραδοθούν στην πυρά. Είναι εναντίον των διωγμών και αρκετά επιφυλακτικός ως προς την ηθική καταδίκη.

Όσον αφορά την «αμαρτία», δεν την θεωρεί χρήσιμη έννοια. Φυσικά παραδέχεται ότι ορισμένα είδη συμπεριφοράς είναι ευκταία και άλλα απαράδεκτα, αλλά υποστηρίζει ότι η τιμωρία των απαράδεκτων πράξεων έχει σημασία μόνον όταν είναι αποτρεπτική ή αναμορφωτική, όχι όταν επιβάλλεται επειδή θεωρείται καλό πράγμα καθεαυτό να υποφέρουν οι κακοί. Αυτή η αντίληψη της εκδικητικής τιμωρίας έκανε τους ανθρώπους να δεχθούν την κόλαση, κι αυτό είναι μέρος μόνο του κακού που έχει κάνει η έννοια της «αμαρτίας».

Κάνει ο αγνωστικιστής ό,τι του αρέσει; Με μια έννοια, όχι. Με μια άλλη έννοια ο καθένας κάνει ό,τι του αρέσει. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι μισείς κάποιον τόσο πολύ που θα ήθελες να τον σκοτώσεις. Γιατί δεν το κάνεις; Μπορεί να απαντήσεις: «Διότι η θρησκεία μού λέει ότι ο φόνος είναι αμαρτία». Αλλά είναι στατιστικό δεδομένο ότι οι αγνωστικιστές δεν είναι περισσότερο επιρρεπείς στο έγκλημα απ΄ όσο οι άλλοι άνθρωποι, στην πραγματικότητα, μάλλον λιγότερο. Έχουν τους ίδιους λόγους με τους άλλους να απέχουν από εγκληματικές πράξεις. Οπωσδήποτε ο ισχυρότερος λόγος είναι ο φόβος της τιμωρίας. Σε καταστάσεις ανομίας, όπως για παράδειγμα στην εποχή της χρυσοθηρίας, κάθε είδους άνθρωποι διέπρατταν εγκλήματα, μολονότι σε ομαλές συνθήκες θα ήταν νομοταγείς. Υπάρχουν όχι μόνο οι καθαρά ποινικές συνέπειες αλλά και ο φόβος της αποκάλυψης, η μοναξιά που συνεπάγεται το γεγονός ότι, για να αποφύγουμε την κατακραυγή, είμαστε υποχρεωμένοι να φοράμε συνεχώς μάσκα ακόμη και με τα πιο κοντινά μας πρόσωπα. Υπάρχει επίσης αυτό που μπορεί να αποκληθεί «συνείδηση». Στη σκέψη του εγκλήματος που διέπραξες, η φριχτή εικόνα των τελευταίων στιγμών ή του άψυχου σώματος του θύματος θα σε καταδιώκει για πάντα. Είναι αλήθεια ότι όλα αυτά εξαρτώνται από το αν ζεις σε έννομη κοινότητα. Αλλά υπάρχουν πολλοί, όχι θρησκευτικοί, λόγοι για τη δημιουργία και την επιβίωση μιας κοινότητας.

Είπα ότι με μια έννοια ο καθένας κάνει ό,τι του αρέσει. Μόνο οι ανόητοι ενδίδουν σε κάθε παρόρμησή τους, αλλά γεγονός είναι ότι αυτό που αναχαιτίζει μια επιθυμία είναι μια άλλη επιθυμία. Οι αντικοινωνικές τάσεις ενός ανθρώπου μπορούν να αναχαιτιστούν από την επιθυμία να είναι αρεστός στον Θεό ή στους φίλους του, ή για να κερδίσει την εκτίμηση της κοινωνίας, ή για να μπορεί να μη σκέφτεται τον εαυτό του με αηδία. Αλλά αν δεν έχει καμία από αυτές τις επιθυμίες, οι αφηρημένες έννοιες της ηθικής δεν πρόκειται να τον συγκρατήσουν.

Πως κρίνει ο αγνωστικιστής τη Βίβλο;

Ο αγνωστικιστής κρίνει τη Βίβλο ακριβώς όπως την κρίνουν οι φωτισμένοι κληρικοί. Δεν πιστεύει ότι είναι προϊόν θείας έμπνευσης. Πιστεύει ότι η παλαιά της ιστορία είναι μυθική και τόσο αληθινή όσο και η ιστορία που αφηγείται ο Όμηρος. Πιστεύει ότι η ηθική διδασκαλία είναι άλλοτε καλή και άλλοτε απαράδεκτη. Για παράδειγμα, ο Σαμουήλ διέταξε τον Σαούλ, σε κάποιο πόλεμο, να σκοτώσει όχι μόνο όλους τους άντρες, τις γυναίκες και τα παιδιά των εχθρών, αλλά επίσης όλα τα πρόβατα και τα βόδια. Ο Σαούλ, όμως, άφησε τα πρόβατα και τα βόδια να ζήσουν, και γι’  αυτό εμείς καλούμεθα να τον αποδοκιμάσουμε. Ποτέ μου δεν μπόρεσα να θαυμάσω τον Ελισαίο που καταράστηκε τα παιδιά επειδή τον κοροϊδεύαν ή που πίστευε (καθώς μας βεβαιώνει η Βίβλος) ότι ο φιλάνθρωπος Θεός θα έστελνε δυο αρκούδες για να σκοτώσουν τα παιδιά.

Πώς κρίνει ο αγνωστικιστής τον Ιησού, την παρθενική γέννηση, την Αγία Τριάδα;

Εφόσον ο αγνωστικιστής δεν πιστεύει στον Θεό, δεν μπορεί να πιστεύει ότι ο Ιησούς ήταν Θεός. Πολλοί αγνωστικιστές θαυμάζουν τη ζωή και την ηθική διδασκαλία του Ιησού, όπως την αφηγούνται τα ευαγγέλια, αλλά όχι περισσότερο απ΄ όσο θαυμάζουν άλλους ανθρώπους. Ορισμένοι τον θεωρούν ισότιμο με τον Βούδα ή με τον Σωκράτη ή ακόμα και με τον Αβραάμ Λίνκολν. Και βέβαια δεν θεωρούν ότι όσα είπε είναι θέσφατα, διότι δεν δέχονται καμία αυθεντία.

Θεωρούν την παρθενική γέννηση σαν δοξασία που ο χριστιανισμός την πήρε από την παγανιστική μυθολογία, όπου παρόμοιες γεννήσεις δεν είναι ασυνήθιστες. (Ο Ζωροάστρης γεννήθηκε από παρθένα. Η Ιστάρ, θεά των Βαβυλωνίων, αποκαλείται Αγία Παρθένος). Δεν δίνουν πίστη σε αυτή τη δοξασία ούτε στο δόγμα της Τριάδας γιατί κανένα από αυτά δεν είναι εφικτό χωρίς πίστη στον Θεό.

Μπορεί ο αγνωστικιστής να είναι χριστιανός;

Η λέξη «χριστιανός» είχε διαφορετικές σημασίες σε διαφορετικές εποχές. Στη διάρκεια των περισσότερων αιώνων σήμαινε ένα άτομο που πιστεύει στον Θεό και στην αθανασία και ομολογεί ότι ο Χριστός είναι Θεός. Αλλά οι Αντιτριαδιστές αυτοχαρακτηρίζονται χριστιανοί, μολονότι δεν πιστεύουν στη θεία φύση του Χριστού, και πολλοί άνθρωποι σήμερα χρησιμοποιούν τη λέξη «Θεός» με έννοια πολύ λιγότερο ακριβή από αυτή που κάποτε είχε. Πολλοί που λένε ότι πιστεύουν στον Θεό δεν εννοούν πια ένα πρόσωπο ή μια τριάδα προσώπων αλλά μόνο μια αόριστη τάση ή δύναμη ή σκοπό που ενυπάρχει στην εξέλιξη. Άλλοι απομακρύνονται ακόμα περισσότερο και εννοούν τον χριστιανισμό απλώς σαν ένα σύστημα ηθικής το οποίο, στερούμενα ιστορικής γνώσης, φαντάζονται ότι χαρακτηρίζει μόνο τους χριστιανούς. Όταν, σε ένα πρόσφατο βιβλίο μου, είπα ότι αυτό που χρειάζεται ο κόσμος είναι «αγάπη, χριστιανική αγάπη και συμπόνια», πολλοί θεώρησαν ότι αυτό δείχνει κάποια αλλαγή στις απόψεις μου, μολονότι στην πραγματικότητα θα μπορούσα να πω το ίδιο πράγμα οποτεδήποτε. Αν με τη λέξη «χριστιανός» εννοείς κάποιον που αγαπά τον πλησίον του, αισθάνεται συμπόνια για όσους υποφέρουν, και επιθυμεί εκ βαθέων έναν κόσμο απαλλαγμένο από τις αδικίες και τις ωμότητες που σήμερα τον παραμορφώνουν, τότε βεβαίως και μπορείς να με αποκαλέσεις χριστιανό. Και με αυτή την έννοια νομίζω ότι θα βρεις περισσότερους «χριστιανούς» μεταξύ των αγνωστικιστών απ’ όσο μεταξύ των ορθοδόξων. Αλλά, προσωπικά, δεν μπορώ να δεχτώ αυτό τον ορισμό. Εκτός άλλων αντιρρήσεων, είναι αγενής προς τους Εβραίους, τους Βουδιστές, τους Μουσουλμάνους και άλλους μη χριστιανούς, οι οποίοι, καθώς δείχνει η ιστορία, δεν ήσαν λιγότερο πρόθυμοι από τους χριστιανούς να ασκήσουν τις αρετές εκείνες οι οποίες, καθώς επαίρονται ορισμένοι σύγχρονοι μας χριστιανοί, χαρακτηρίζουν μόνο τη δική τους θρησκεία. Υποθέτω επίσης ότι όσοι ομολογούσαν ότι είναι χριστιανοί σε παλαιότερες εποχές και η μεγαλύτερη πλειονότητα των σημερινών χριστιανών θεωρούν ότι η πίστη στον Θεό και στην αθανασία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι κανείς χριστιανός. Με αυτά τα δεδομένα δεν θα έλεγα ότι είμαι χριστιανός και θα υποστήριζα ότι ένας αγνωστικιστής δεν μπορεί να είναι χριστιανός. Αλλά αν η λέξη «χριστιανισμός» χαρακτηρίζει απλώς ένα σύστημα ηθικής, τότε βεβαίως ένας αγνωστικιστής μπορεί να είναι χριστιανός.

Αρνείται ο αγνωστικιστής ότι ο άνθρωπος έχει ψυχή;

Για να έχει η ερώτηση αυτή ακριβές νόημα, θα πρέπει να δώσουμε έναν ορισμό της λέξης «ψυχή». Υποθέτω αυτό που εννοείται είναι, σε γενικές γραμμές, κάτι το μη υλικό που υπάρχει σε ολόκληρη τη ζωή ενός ατόμου και ακόμη (γι’ αυτούς που πιστεύουν στην αθανασία) και σε όλο το μέλλον. Αν αυτό εννοείται, ένας αγνωστικιστής δεν είναι πιθανόν να πιστεύει ότι ο άνθρωπος έχει ψυχή. Αλλά σπεύδω να προσθέσω ότι αυτό δεν σημαίνει ότι ο αγνωστικιστής είναι κατ’ ανάγκην υλιστής. Πολλοί αγνωστικιστές (όπως και εγώ)αμφιβάλλουν για το σώμα τόσο όσο και για την ψυχή, αλλά αυτό είναι μια μεγάλη ιστορία που θα μας πάει μακριά, σε πολύ σκοτεινή μεταφυσική. Θα έλεγα ότι πνεύμα και ύλη είναι απλώς και μόνο βολικά σύμβολα της γλώσσας, όχι υπαρκτά πράγματα.

Πιστεύει ο αγνωστικιστής στη μέλλουσα ζωή, στον παράδεισο ή στην κόλαση;

Στο ερώτημα αν οι άνθρωποι επιζούν μετά τον θάνατο μπορεί να προσκομιστούν κάποια τεκμήρια. Ο πνευματισμός και τα παραψυχολογικά φαινόμενα θεωρούνται από πολλούς ότι παρέχουν τέτοια τεκμήρια. Ο αγνωστικιστής δεν παίρνει θέση για τη μεταθανάτιο ζωή, εκτός αν θεωρεί ότι υπάρχουν τεκμήρια, υπέρ ή κατά. Προσωπικά δεν θεωρώ ότι υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να πιστέψουμε ότι επιζούμε του θανάτου, αλλά αν υπάρχουν επαρκή τεκμήρια, είμαι πρόθυμος να τα δεχτώ.

Παράδεισος και κόλαση είναι διαφορετικό θέμα. Η πεποίθηση ότι υπάρχει κόλαση είναι αξεχώριστη από την πεποίθηση ότι η εκδικητική τιμωρία της αμαρτίας είναι καλό πράγμα, ανεξάρτητα από την προληπτική ή αναμορφωτική λειτουργία της. Δεν θα βρεθεί εύκολα αγνωστικιστής που να το πιστεύει αυτό. Όσον αφορά τον παράδεισο, δεν είναι απίθανο να προκύψουν κάποτε τεκμήρια της ύπαρξής του μέσω του πνευματισμού, αλλά οι περισσότεροι αγνωστικιστές δεν πιστεύουν ότι μπορούν να βρεθούν τέτοια τεκμήρια και ως εκ τούτου, δεν πιστεύουν στον παράδεισο.

Δεν φοβάστε ποτέ ότι ο Θεός θα σας τιμωρήσει επειδή τον αρνηθήκατε;

Όχι, βέβαια. Αρνούμαι επίσης τον Δία, τον Όντιν και τον Βράχμα, αλλά αυτό δεν μου προκαλεί καμία ανησυχία.  Παρατηρώ ότι πολλοί άνθρωποι δεν πιστεύουν στον Θεό αλλά δεν βλέπω να τιμωρούνται γι’ αυτό. Και αν πράγματι υπάρχει Θεός, μου φαίνεται απίθανο να έχει τόση ματαιοδοξία ώστε να προσβάλλεται από αυτούς που αμφιβάλλουν για την ύπαρξή του.

Πως εξηγούν οι αγνωστικιστές την ομορφιά και την αρμονία της φύσης;

Δεν καταλαβαίνω πού την βρίσκετε αυτή την αρμονία και την ομορφιά. Παντού στο ζωικό βασίλειο επικρατεί βία και τα ζώα καταδιώκουν ανελέητα το ένα το άλλο. Τα περισσότερα είτε καταβροχθίζονται από άλλα ζώα είτε ψοφάνε από την πείνα. Δεν μπορώ να δω καμιά μεγάλη ομορφιά στα παρασιτικά σκουλήκια. Κι ας μην ισχυριστεί κανείς ότι τα πλάσματα αυτά μας παιδεύουν για τις αμαρτίες μας, διότι βασανίζουν τα ζώα περισσότερο από τους ανθρώπους. Υποθέτω ότι το ερώτημα αφορά στην ομορφιά του έναστρου ουρανού κλπ. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα αστέρια κάθε τόσο εκρήγνυνται και μετατρέπουν τα πάντα γύρω σε σκόνη. Ούτως ή άλλως η ομορφιά είναι υποκειμενική και υπάρχει μόνο στο μάτι του παρατηρητή.

Πως εξηγούν οι αγνωστικιστές τα θαύματα και άλλες σχετικές εκδηλώσεις της θείας παντοδυναμίας;

Οι αγνωστικιστές δεν πιστεύουν ότι υπάρχουν «θαύματα» με την έννοια συμβάντων που αντιβαίνουν στους φυσικούς νόμους. Γνωρίζουμε ότι θεραπεία διά της πίστεως μπορεί να υπάρξει, αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι είναι και θαυματουργή. Στη Λούρδη ορισμένες ασθένειες θεραπεύονται, άλλες όχι. Οι ασθενείς που θεραπεύονται στη Λούρδη μπορούν πιθανότατα να θεραπευτούν από οποιονδήποτε γιατρό στον οποίο έχει πίστη ο ασθενής. Όσον αφορά άλλα θαύματα, όπως του Ιησού του Ναυή, που διέταξε τον ήλιο να σταθεί ακίνητος, ο αγνωστικιστής τα θεωρεί μύθους και επισημαίνει ότι όλες οι θρησκείες έχουν πολλούς σχετικούς μύθους. Τα τεκμήρια που έχουμε για τα θαύματα των αρχαίων θεών του Ομήρου είναι εξίσου ισχυρά με τα τεκμήρια των θαυμάτων του χριστιανικού Θεού.

Υπάρχουν ευτελή και άγρια πάθη τα οποία η θρησκεία πολεμά. Αν εγκαταλειφθούν οι θρησκευτικές αρχές, μπορεί να επιζήσει η ανθρωπότητα;

Η ύπαρξη ευτελών και αγρίων παθών είναι αναντίρρητη, αλλά δεν βρίσκω καμία μαρτυρία στην ιστορία ότι η θρησκεία έχει πολεμήσει αυτά τα πάθη. Αντιθέτως, τα έχει καθαγιάσει και έχει ενθαρρύνει τους ανθρώπους να εντρυφούν σε αυτά χωρίς τύψεις. Οι άγριοι διωγμοί είναι συχνότεροι στη χριστιανοσύνη απ’ όσο στις άλλες θρησκείες. Φαίνεται πως αυτό που δικαιώνει τους διωγμούς είναι η θρησκευτική πίστη.  Η καλοσύνη και η ανοχή είναι ευθέως ανάλογες με τον μαρασμό της δογματικής πίστης. Στις μέρες μας μια νέα δογματική θρησκεία έχει γεννηθεί, ονόματι κομμουνισμός. Ο αγνωστικιστής αντιτίθεται και σε αυτό, όπως και σε όλα τα δογματικά συστήματα. Ο χαρακτήρας των διωγμών του σημερινού κομμουνισμού είναι απαράλλακτος με τον χαρακτήρα των διωγμών του χριστιανισμού σε παλαιότερους αιώνες. Το γεγονός ότι ο χριστιανισμός δεν είναι τόσο διωκτικός όσο άλλοτε, οφείλεται στο έργο των ελευθέρων στοχαστών που έκαναν τους δογματιστές λιγότερο δογματικούς. Αν ήσαν και σήμερα τόσο δογματικοί όσο ήσαν στο παρελθόν, θα θεωρούσαν επιβεβλημένο τον δια πυράς θάνατο των αιρετικών. Το πνεύμα της ανοχής, το οποίο ορισμένοι σύγχρονοι χριστιανοί θεωρούν κατ’ ουσία χριστιανικό, είναι στη πραγματικότητα προϊόν της στάσης εκείνης που επιτρέπει την αμφιβολία και δυσπιστεί στις απόλυτες βεβαιότητες. Έχω τη γνώμη ότι οποιοσδήποτε επισκοπήσει την ιστορία με τρόπο αμερόληπτο, θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η θρησκεία έχει προκαλέσει περισσότερο πόνο απ’ όσον έχει αποτρέψει.

Ποιο είναι το νόημα της ζωής για τον αγνωστικιστή;

Θα σας απαντήσω με μια άλλη ερώτηση: ποιο είναι το νόημα του «νοήματος της ζωής»; Υποθέτω ότι αυτό που εννοείται είναι κάποιος γενικός σκοπός. Δεν πιστεύω ότι η ζωή εν γένει έχει σκοπό. Απλώς συμβαίνει. Αλλά τα άτομα έχουν στόχους και δεν υπάρχει τίποτα στον αγνωστικισμό που να κάνει τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τους στόχους τους. Φυσικά, δεν μπορούν να είναι ποτέ βέβαιοι ότι θα πραγματοποιήσουν τον σκοπό τους, αλλά δεν θα σχημάτιζε κανείς καλή ιδέα για τον στρατιώτη που αρνείται να πολεμήσει έως ότου πειστεί ότι η νίκη είναι βεβαία. Ο άνθρωπος που έχει ανάγκη τη θρησκεία για να προωθήσει τους στόχους του είναι άνθρωπος μικρόψυχος και προσωπικά δεν θα είχα γι’  αυτόν την καλή γνώμη που θα είχα για κάποιον που ριψοκινδυνεύει γνωρίζοντας ότι η ήττα δεν είναι απίθανη.

Η άρνηση της θρησκείας δεν σημαίνει και άρνηση του γάμου, της αγνότητας και άλλων χριστιανικών αρετών;

Και εδώ πρέπει να απαντήσει κανείς πάλι με ερώτηση. Αυτός που κάνει αυτή την ερώτηση πιστεύει ότι ο γάμος και η αγνότητα συμβάλουν στην ανθρώπινη ευτυχία εδώ κάτω, στη γη, ή μπορεί μεν να προκαλούν δυστυχία εδώ κάτω, αλλά υποστηρίζονται σαν μέσα για να εξασφαλίσουμε μια θέση στον ουρανό; Αυτός που υιοθετεί αυτή την άποψη είναι βέβαιο ότι πιστεύει πως ο αγνωστικισμός οδηγεί στην απαξίωση όσων ο ίδιος θεωρεί αρετές, αλλά θα πρέπει να παραδεχτεί ότι αυτά που αποκαλεί αρετές δεν συμβάλουν στην ευτυχία των ανθρώπων επί γης. Αν, από την άλλη μεριά, ασπάζεται την άλλη άποψη ότι υπάρχουν εγκόσμια επιχειρήματα υπέρ του γάμου και της αγνότητας, θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσει ότι τα επιχειρήματα αυτά είναι συμβατά με τον αγνωστικισμό. Οι αγνωστικιστές δεν έχουν ενιαία άποψη όσον αφορά τη σεξουαλική ηθική. Άλλοι υποστηρίζουν το ένα, άλλοι το άλλο. Οι περισσότεροι όμως παραδέχονται ότι υπάρχουν βάσιμα επιχειρήματα κατά της έκλυσης των σεξουαλικών ηθών. Ωστόσο, τα επιχειρήματά τους έχουν εγκόσμια βάση, δεν θεμελιώνονται σε υποτιθέμενες θείες εντολές.

Η πίστη μόνο στη λογική δεν είναι επικίνδυνη; Η λογική δεν είναι ατελής και ανεπαρκής χωρίς τους πνευματικούς και ηθικούς νόμους;

Κανένας συνετός άνθρωπος , όσο και αν είναι αγνωστικιστής, δεν έχει απόλυτη πίστη στη λογική. Η λογική έχει να κάνει με πραγματικά δεδομένα, εκ των οποίων άλλα τα παρατηρούμε και άλλα τα συνάγουμε. Τα ερωτήματα αν υπάρχει μέλλουσα ζωή, αν υπάρχει Θεός, αφορούν σε πραγματικότητες, και ο αγνωστικιστής θα σας πει ότι πρέπει να διερευνηθούν με τον ίδιο τρόπο που διερευνάται, ας πούμε το ερώτημα «Θα έχουμε έκλειψη σελήνης αύριο;». Αλλά τα πραγματικά δεδομένα δεν είναι από μόνα αρκετά για να προσδιορίσουν τη δράση, γιατί δεν μας λένε τι σκοπούς πρέπει να επιδιώξουμε. Ως προς τους στόχους, έχουμε ανάγκη κάτι διαφορετικό από τη λογική. Ο αγνωστικιστής θα βρει τους στόχους του μέσα στην καρδιά του, όχι σε μια εξωτερική εντολή. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι θέλεις να ταξιδέψεις με το τραίνο από τη Νέα Υόρκη στο Σικάγο. Θα χρησιμοποιήσεις τη λογική για να μάθεις τα δρομολόγια. Αυτός που θα πίστευε ότι υπάρχει ένα είδος διαίσθησης ή ενόρασης που μπορεί να αντικαταστήσει τον πίνακα των δρομολογίων θα εθεωρείτο ανόητος. Αλλά κανένας πίνακας δρομολογίων δεν θα σου πει ότι είναι καλή ιδέα να πας στο Σικάγο. Σίγουρα, όταν αποφασίσεις να πας έλαβες υπόψη σου πολλά δεδομένα. Αλλά πίσω από όλα αυτά τα δεδομένα βρίσκονται στόχοι που θεώρησες ότι καλό θα ήταν να τους επιδιώξεις, και οι στόχοι αυτοί, για τον αγνωστικιστή όπως και για κάθε άνθρωπο, ανήκουν σε μια σφαίρα που δεν είναι η σφαίρα της λογικής, μολονότι δεν αντιτίθεται σε αυτήν. Εννοώ τη σφαίρα των συναισθημάτων και των επιθυμιών.

Θεωρείτε ότι όλες οι θρησκείες είναι μορφές δόγματος ή δεισιδαιμονίας; Ποια από τις υπάρχουσες θρησκείες εκτιμάτε περισσότερο και γιατί;

Όλες οι μεγάλες οργανωμένες θρησκείες που έχουν κυριαρχήσει σε πολυπληθείς λαούς είναι κατά το μάλλον ή ήττον δογματικές, αλλά η έννοια της λέξης «θρησκεία» δεν είναι πολύ ακριβής. Ο κομφουκιανισμός, για παράδειγμα, μπορεί να ονομαστεί θρησκεία, μολονότι δεν περιέχει κανένα δόγμα. Και σε μερικές μορφές φιλελεύθερου χριστιανισμού τα δογματικά στοιχεία έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο. Από τις μεγάλες ιστορικές θρησκείες προτιμώ τον βουδισμό, ιδιαίτερα στις παλαιότερες μορφές του, διότι είχε τους λιγότερους διωγμούς.

Ο κομμουνισμός αντιτίθεται στη θρησκεία, όπως και ο αγνωστικισμός. Οι αγνωστικιστές είναι κομμουνιστές;

Ο κομμουνισμός δεν αντιτίθεται στη θρησκεία. Αντιτίθεται στη χριστιανική θρησκεία, όπως και ο μουσουλμανισμός. Ο κομμουνισμός, τουλάχιστον στη μορφή που του έδωσε η Σοβιετική κυβέρνηση και το κομμουνιστικό κόμμα, είναι ένα νέο δογματικό σύστημα, από τα πλέον κακεντρεχή και επιρρεπή σε διώξεις. Επομένως, κάθε γνήσιος αγνωστικιστής οφείλει να τον αντιμάχεται.

Θεωρούν οι αγνωστικιστές ότι επιστήμη και θρησκεία είναι αδύνατον να συμφιλιωθούν;

Η απάντηση εξαρτάται από το τι εννοούμε με τη λέξη «θρησκεία». Αν εννοούμε απλώς ένα σύστημα ηθικής, ναι, μπορεί να συμφιλιωθεί με την επιστήμη. Αν εννοούμε ένα δογματικό σύστημα, που δεν επιδέχεται καμία αμφισβήτηση, τότε η θρησκεία είναι ασύμβατη με το επιστημονικό πνεύμα που αρνείται να δεχτεί δεδομένα χωρίς τεκμήρια και που υποστηρίζει ότι η απόλυτη βεβαιότητα δεν είναι ποτέ εφικτή.

Τι είδους τεκμήριο θα σας έπειθε ότι υπάρχει Θεός;

Νομίζω ότι αν άκουγα μια φωνή από τον ουρανό να προλέγει όλα όσα θα μου συμβούν στις επόμενες εικοσιτέσσερις  ώρες, συμπεριλαμβανομένων συμβάντων απίθανων να συμβούν, και αν όλα αυτά συνέβαιναν, τότε μπορεί να πειθόμουν τουλάχιστον για την ύπαρξη κάποιας υπερανθρώπινης διάνοιας. Θα μπορούσα να φανταστώ και άλλα τεκμήρια αυτού του είδους που θα μπορούσαν να με πείσουν, αλλά απ’ όσο ξέρω τέτοια τεκμήρια δεν υπάρχουν.