Η ιστορία του Ιωάννη Χρ. Τσαγγαρίδη μέσα από το προσωπικό του ημερολόγιο ενός Στρατηγού

Τσαγγαρίδης, Ιωάννης Χρ. Το ημερολόγιο ενός στρατηγού: σελίδες νεοελληνικής ιστορίας. Αθήνα, Εστία: 1987.

Βάση του βιβλίου Το ημερολόγιο ενός στρατηγού: σελίδες νεοελληνικής ιστορίας αποτέλεσε το χειρόγραφο ημερολόγιο του Στρατηγού Ιωάννη Χρ. Τσαγγαρίδη.

Το ημερολόγιο εκδόθηκε σε βιβλίο το 1987 από την Εστία. Προλογίζεται από την αδερφή του συγγραφέα, Ρεβέκκα Πολυμέρου Τσαγγαρίδη και την έκδοση έχει επιμεληθεί ο ιστορικός Κώστας Δάφνης.

Το είναι «Αφιέρωμα στη μνήμη των ηρώων και μαρτύρων που εθυσιάσθησαν για την ελληνική Κύπρο» (ιδιαίτερη πατρίδα του Ιωάννη Τσαγγαρίδη.

Βιογραφικά στοιχεία:

Ο Ιωάννης Τσαγγαρίδης γεννήθηκε στη Λάπηθο το 1887 και το 1904 μετέβηκε  στην Αθήνα για σπουδές. Το 1906 αποφάσισε να εγκαταλείψει τις σπουδές στη χημεία και να μεταβεί στη Μακεδονία για να λάβει μέρος στον Μακεδονικό Αγώνα. Ο συγχωριανός του όμως, αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού Λεωνίδας Λαπαθιώτης ο οποίος τον είχε υπό την επίβλεψή του, τον αποθάρρυνε επειδή τον θεωρούσε απειροπόλεμο. Τον προέτρεψε όμως να εγγραφεί σαν εθελοντής στον Ελληνικό Στρατό. Έτσι ο Τσαγγαρίδης παράτησε τις σπουδές του στη χημεία και εντάχθηκε στο ιππικό σαν εθελοντής. Το 1910 μετά από εξετάσεις μπήκε στη Σχολή Υπαξιωματικών από την οποία εξήλθε με τον βαθμό του ανθυπασπιστή.

Βαλκανικοί Πόλεμοι:

Πολέμησε στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο ως μόνιμο στέλεχος του Ελληνικού Στρατού (ανθυπασπιστής του ιππικού, επικεφαλής 40 ιππέων). Έλαβε το βάφτισμα του πυρός  στη μάχη της Τσαρίτσενας πολεμώντας ως εμπροσθοφυλακή του διαδόχου Κωνσταντίνου. Αργότερα μετατέθηκε στην ταξιαρχία ιππικού και ανέλαβε τη διοίκησή ουλαμού πυροβόλων. Έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις προς Σόροβιτς – Μοναστήρι και στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων.

Τα παρακάτω αποσπάσματα είναι από το ημερολόγιό του («Το ημερολόγιο ενός στρατηγού: σελίδες νεοελληνικής ιστορίας») όπου μας περιγράφει τις εμπειρίες του από το μέτωπο:

«Μάχη του Σαρανταπόρου:
Η μάχη εξηκολούθησε μέχρι της 9^ης νυκτερινής. Από της 6^ης μ.μ. έβρεχε καθ’ όλην την νύκτα. Επί τέλους οι Τούρκοι κατελήφθησαν υπό πανικού. Υπεχώρησαν εν πρωτοφανή αταξία. Αλλά δεν μπορούσε να εξακολουθήση αυτό το παιγνίδι. Ημείς να τους κυνηγώμεν και εκείνοι να φεύγουν. Και γι’ αυτό διετάχθη από της ενάρξεως της μάχης η 4^η Μεραρχία να τους υπερκεράση. Δηλαδή διά καταλλήλου κινήσεως κατελήφθησαν τα υψώματα τα ευρισκόμενα προς την έξοδον των Τούρκων. Και ούτω το ποθούμενον αποτέλεσμα επήλθε. Πανικός, μα τι πανικός ακατάσχετος τους κατέλαβε τους δυστυχείς. Οι Τούρκοι πυροβοληταί απέζευξαν τα κανόνια και ίππευσαν τα άλογα διά να σωθούν. Αλλά πώς; Η έξοδος του στενωπού ήτο κατειλημμένη! Σας διαβεβαιώ ότι ουδέποτε είδον τοιούτον θέαμα. Είκοσι τέσσερα πυροβόλα καινουργή εγκατελείφθησαν εις την διάθεσίν μας με όλα των τα εξαρτήματα και πυρομαχικά. Δηλαδή 6 πυροβολαρχίαι πλήρεις αιχμαλωτίσθησαν.
Από αιχμαλώτους τι να σας γράψω, που κάθε μέρα μαζεύουμε; Έχουμε ως τώρα 18 αξιωματικούς και 700 στρατιώτας αιχμαλώτους. Οι νεκροί των υπερβαίνουν τους 1.000. Εκ των ημετέρων ετραυματίσθησαν σοβαρώς 23 αξιωματικοί και 600 νεκροί και τραυματίαι.

Στα Σέρβια Κοζάνης:
Όλος ο στρατός μας τρώγει αρνιά ψητά από τα τούρκικα. Αποθήκαι κριθής, σίτου, χόρτου, αλεύρων, ζαχάρεως, η αποθήκη πολεμοφοδίων των Σερβίων εις τας χείρας μας. Τέλος πάντων ο πόλεμος είναι ιερός, καλός σωτήριος, αλλά και καταστρεπτικός. Μετά πολλής δυσκολίας συγκρατούμεν τους στρατιώτας μας από τας λεηλασίας. Αλλ’ ενίοτε αδυνατούμεν και να τους συγκρατήσωμεν. Και τούτο προέρχεται εκ της τακτικής των Τούρκων. Διότι κατά την υποχώρησίν των σφάζουν τους άοπλους Χριστιανούς των διαφόρων χωρίων. Εδώ στα Σέρβια έσφαξαν τρεις ιερείς, τον δάσκαλον και 70 άλλους, μεταξύ των οποίων οι 40 ήσαν φυλακισμένοι. Ε! Μόλις μπήκαμε στην πόλι και είδαν οι στρατιώται τα πτώματα αμέσως έσπασαν τας θύρας των τουρκικών οικιών και αφού ελεηλάτησαν το παν, έθεσαν πυρ εις μερικά σπίτια.

Στην Κοζάνη:
Περί την 4^ην μ.μ. αφίκετο εν Κοζάνη ο Βασιλεύς μετά του πρίγκηπος Γεωργίου. Ε! Υψώσατε εις το τετράγωνον την γενομένην εις ημάς υποδοχήν και αν δυνηθείτε φαντασθείτε την γενομένην υποδοχήν. Αφού μας έσφαξαν μια κότα και την εμαγείρευσαν, ητοίμασαν το δείπνον. Φάγαμε θαυμάσια. Ήπιαμε καφέ, που είχα 52 μέρες να τον ιδώ και ανεπαύθημεν εις καθαρώτατα στρώματα. Ο νοικοκύρης εδάκρυσεν εκ χαράς και ηυχαρίστει τον Θεόν διότι τον ηξίωσεν να συμφάγη με Έλληνας αξιωματικούς.
Βγάλαμε το χιτώνιόν μας, τα πιστόλια μας,τα σπαθιά μας και τέλος τις μπότες μας, κουβεντιάζοντας με τους οικοδεσπότας και επεριμέναμε να φύγουν διά να βγάλουμε και το παντελόνι μας να κοιμηθούμε. Αλλ’ η οικοδέσποινα μετά της μητρός της δεν έφευγον. Εις παράκλησίν μας δε όπως απομακρυνθούν, διότι ηθέλομεν να ησυχάσωμεν, μας είπον ότι το ηννόησαν, αλλά επερίμεναν να εκδυθώμεν διά να μας σκεπάσουν. Σκάσαμε στα γέλια.

Στη Βέροια:
Εφθάσαμεν περί της 3^ην μ.μ. Πόλις καλή. Σαν την Λευκωσία σχεδόν, εάν εξαιρέσει τις τους δρόμους της Λευκωσίας. Εν ολίγοις πόλις Τουρκική. Έχει 16.000 κατοίκους, εξ ων 7.000 Έλληνες. Οι λοιποί Τούρκοι και Εβραίοι. Υποδοχή κάπως ψυχρά. Βλέπετε, πλεονάζουν οι Τούρκοι και φοβούνται οι Έλληνες μήπως επανέλθουν υπό τον τουρκικόν ζυγόν και τιμωρηθώσι διά την εκδήλωσιν των αισθημάτων των. Εν τούτοις είναι άξιοι πάσης μομφής. Διότι ημείς θυσιαζόμεθα γι’ αυτούς και ώφειλον να μας περιποιηθούν περισσότερον»

Με τη λήξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου ο Τσαγγαρίδης έστειλε ένα προφητικό γράμμα στους γονείς του αναλύοντάς τις σκέψεις του για τον πόλεμο. Συγκεκριμένα έγραφε:

«Κατά την αντίληψίν μου, το προτιμότερο θα ήτο μια και καλήν ν’ ανοίγαμε έναν πόλεμο κατά των Βουλγάρων εξοντωτικόν, διότι, αν δεν γίνει τώρα, μετά 2, 5, 10 χρόνια θα είναι αναπόφευκτος. Ο λόγος είναι απλούστατος. Διότι αν γίνει η διανομή ειρηνικώς, πάντως τα σύνορά μας θα περιορισθώσιν εντέυθεν του Στρυμώνος. Συνεπώς η ελληνικότατη λωρίς Σέρραι, Δράμα, Καβάλα κ.τ.λ. θα περιέλθει εις την κατοχήν των Βουλγάρων, οίτινες, δια τον γνωστών εκβιαστικών των μέσων θα πρωσπαθήσωσι να τους εκβουλγαρήσωσιν. Είναι δυνατόν να μη δοθώσιν αφορμαί πολέμου;»

Και όντως, η αφορμή δόθηκε όταν η Βουλγαρία τον Ιούνιο του 1913 εξαπέλυσε επίθεση εναντίον των μέχρι εκείνη τη στιγμή συμμάχων της Ελλάδας και Σερβίας. Στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο που ακολούθησε ο Τσαγγαρίδης έλαβε μέρος στις μάχες του Κιλκίς, της Δοϊράνης, της Στρωμνίτσης και του Χάνι-Βερβέν.

Τον Μάιο του 1914 ο Τσαγγαρίδης προβιβάστηκε σε υπίλαρχο αφού αξιολογήθηκε από τους προϊσταμένους του: «Είνε εγγράμματος, αξιοπρεπέστατος, σοβαρός και επιβλητικός. Είνε αγχίνους, σοβαρός και αποφασιστικός. Ικανότατος δι’ εκστρατεία και υπό πάσαν άποψιν κάλλιστος αξιωματικός και άξιος 2^ου κατ’ εκλογήν προβιβασμού»

Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος:

Ο Ιωάννης Τσαγγαρίδης ήταν ένας από τους Κύπριους που είχε την τύχη να πολεμήσει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπηρετόντας τον Ελληνικό Στρατό.

Μόνιμος αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, ο Τσαγγαρίδης διακρίθηκε και κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους πολεμώντας πλάι στον διάδοχο Κωνσταντίνο (βλέπε κεφάλαιο για Βαλκανικούς).

Με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τον διχασμό μεταξύ Βενιζελικών και Βασιλικών ο Τσαγγαρίδης, λόγω και της ιδιαίτερης σχέσης που είχε με τον Κωνσταντίνο βρέθηκε και πάλι στο πλευρό του να υποστηρίζει την ουδετερότητα της Ελλάδος. Γι’ αυτή του τη στάση απομακρύνθηκε από το στράτευμα και εξορίστηκε στη Σαντορίνη για 4,5 μήνες. Σύντομα όμως ανακλήθηκε η διαθεσιμότητά του και στάλθηκε στη Κρήτη. Πολέμησε ως προσωρινός διοικητής ημιλαρχίας και τιμήθηκε για τη προσφορά τους στις μάχες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. (Για την προσφορά του Τσαγγαρίδη βλέπε επίσης τα κεφάλαια  για τους Βαλκανικούς Πολέμους και για τη Μικρασιατική Εκστρατεία).

Μικρασιατική Εκστρατεία:

Ο Τσαγγαρίδης είχε την σημαντικότερη κυπριακή παρουσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία όπου διακρίθηκε ιδιαίτερα και του δόθηκε μάλιστα και η προσωνυμία του «θρυλικού επίλαρχου».

Τον Ιανουάριο του 1920 μετατέθηκε στη Μικρά Ασία με το βαθμό του επίλαρχου και ανέλαβε τη διοίκηση της ΙΙ ύλης του 3^ου Συντάγματος Ιππικού. Στις επιχειρήσεις προς τη Φιλαδέλφεια ο Τσαγγαρίδης έδωσε αποφασιστική μάχη στο Μπιν Τεπέ έναντι υπέρτερων τουρκικών δυνάμεων.

Για την πολύνεκρη μάχη αυτή ο πολεμικός ανταποκριτής Κ. Μισαηλίδης μετέδιδε:

«Οι καβαλάρηδες του Τσαγγαρίδη αναγκάζονται, να πεζομαχήσουν επτά ολόκληρες ώρες. Τελείωσαν τα φυσίγγια τους, κι’ ο Τσαγγαρίδης στέλνει το σημείωμα αυτό στον Κονδύλη: “Η Επιλαρχία μου πεζομαχεί προς τακτικόν Τουρκικόν τάγμα διαθέττον και πλείστα πολυβόλα. Σας γνωστοποιώ τούτο, όχι διότι φοβάμαι μην ηττηθώ, αλλά διότι δεν δύναμαι να νικήσω”. Ο Κονδύλης που ευρισκόταν  με το Σύνταγμα του σε πορεία, παίρνει δύο λόχους, μπαίνει ο ίδιος επικεφαλής και τρέχει να βοηθήσει τον Τσαγγαρίδη. Ύστερα από δύο ώρες το Τουρκικό τάγμα δεν υπήρχε…».

Μετά τις σφοδρές μάχες της Φιλαδέλφειας ο επικεφαλής της αποστολής Γεώργιος Κονδύλης έγραφε σε αναφορά του:

«…Τότε μετά την τριήμερον μάχην, επαινών την ηρωικήν δράσιν του Αρχηγού του Ιππικού μου Τσαγγαρίδη, είπα: Αν ο Τσαγγαρίδης δεν προβιβασθή επ’ αντραγαθία ο θεσμός της προαγωγής ταύτης πρέπει να καταργηθή ως μη έχων λόγον υπάρξεως».

Έλαβε επίσης μέρος στις μάχες της Προύσας και σε πολλές άλλες μέχρι και στις επιχειρήσεις που έγιναν από τον Ελληνικό Στρατό προς την Άγκυρα και έφτασε μέχρι το όρος Καλέ-Γκρότο τις παρυφές της τουρκικής πρωτεύουσας. Σύμφωνα με μαρτυρίες από το μέτωπο όταν ο Τσαγγαρίδης με τους άντρες του επιτιθόταν οι τούρκοι υποχωρούσαν φωνάζοντας «Τσαγγαρίδη μπίμπαση κελίορ» (Έρχεται ο ταγματάρχης Τσαγγαρίδης). Σε μια τέτοια επίθεση τον Αύγουστο του 1921 ο Τσαγγαρίδης δέχθηκε τραύμα από σφαίρα στην αριστερή κνήμη και μετά από έκρηξη οβίδας έπεσε από το άλογο του και τραυματίστηκε και στον ώμο. Έτσι αναγκαστικά μεταφέρθηκε στην Αθήνα για νοσηλεία. Κατά τη διάρκεια της ανάρρωσής του ο Τσαγγαρίδης επισκέφτηκε την Κύπρο και το χωριό του Λάπηθο αλλά και τη Λευκωσία όπου τον υποδέχτηκαν με μεγάλες τιμές.

Η κατάρρευση του Μικρασιατικού μετώπου βρήκε τον Τσαγγαρίδη στην Αθήνα και τον Δεκέμβριο του 1922 ανέλαβε τη διοίκηση του 2^ου Συντάγματος Ιππικού. Όνειρό του ήταν να πάρει εκδίκηση από τους Τούρκους προελαύνοντας στην ανατολική Θράκη με τους άντρες του τους οποίους προετοίμαζε κατάλληλα. Και όντως υπήρχαν τέτοια σχέδια από το επιτελείο του Ελληνικού Στρατού τα οποία όμως ποτέ δεν εφαρμόστηκαν αφού στο μεταξύ προέκυψε η συμφωνία της Λοζάνης.

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά ο Τσαγγαρίδης εξορίστηκε και πέθανε το 1939 σε ηλικία 52 χρόνων.

Τα περιεχόμενα του βιβλίου:

Ρεβέκα Πολυμέρου-Τσαγγαρίδη: Λίγα λόγια για την έκδοση.

Προλογικό σημείωμα.

I. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ: Η Οικογένεια – Μαθητής στην Κύπρο – Η κλίση του προς το στρατιωτικό επάγγελμα – Σπουδαστής στη Χημεία – Εθελοντής στο Ιππικό.

II. Πρώτες εμπειρίες – Εισαγωγή στο Σχολείο Υπαξιωματικών – Η επανάσταση στο Γουδί.

III. A’ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Ανθυπασπιστής του Ιππικού – Υπηρετεί στο Στρατηγείο – Η εθνική εξόρμηση – Ελασσώνα – Σαραντάπορο – Γιαννιτσά – Μέτσοβο – Ιωάννινα – Κορυτσά.

IV. Β’ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Στο Μακεδονικό Μέτωπο – Παραμονές του ελληνοβουλγαρικού πολέμου – Προαγωγή σε ανθυπίλαρχο – Συνάντηση με τον ήρωα του Μπιζανιού Ταγματάρχη Βελισσαρίου – Δοϊράνη, Στρώμνιτσα – Χάνι Βερβέν.

V.  Το ταξίδι στην Κύπρο που δεν έγινε.

VI. Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Προάγεται σε υπίλαρχο (1914), σε ίλαρχο (1916) και σε επίλαρχο (1919) – Ο εθνικός διχασμός – Εκτοπίζεται στη Σαντορίνη – Επανέρχεται στην ενεργό υπηρεσία – Στο Μακεδονικό μέτωπο.

VII. ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ: Επιχειρήσεις 1920 – Φιλαδέλφεια – Προύσα Αβγκίν – Εσκή Σεχίρ – Ους Σαράι – Ο θρυλικός επίλαρχος – Η γενναιότητα του τον καθιερώνει στη συνείδηση των συμμαχητών του.

VIII. ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΕΚΛΟΓΩΝ 1920: Ο Τσαγκαρίδης αντιδρά στην προσπάθεια του Αρχιστράτηγου Παρασκευόπουλου να νοθεύσει το αποτέλεσμα στο Μέτωπο – Ματαιώνουν μετακίνηση Συντάγματος Κρητών προς Αθήνας για εκδήλωση κινήματος.

IX. ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑΣ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: Οι εκλογές του 1920 – Η επιτυχία των αντιβενιζελικών – Συναντήσεις με πρίγκιπα Ανδρέα και Κωνσταντίνο – Εισηγείται την ομαλοποίηση στο Στράτευμα -  Ελπίζει στην απελευθέρωση της Κύπρου.

X. Η ΝΕΑ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΙΑΣ: Οι επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921 – Οι επιχειρήσεις Ιουνίου-Ιουλίου 1921 – Προέλαση προς την Άγκυρα – Η μάχη του Καλέ Γκρότο – Ο Τσαγγαρίδης τραυματίζεται σοβαρά.

XI. ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ: Οι Κύπριοι αποθεώνουν τον ήρωα συμπατριώτη τους.

XII. ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ:  Η επανάσταση του 1922 – Ο Στρατός του Έβρου – Η Συνθήκη της Λωζάνης – Επιτελάρχης Μεραρχίας Ιππικού – Στο Γραφείο της Επαναστάσεως 1922 – Αντεπαναστατικό Κίνημα Λεοναρδόπουλου-Γαργαλίδη – Στη Γαλλία για μετεκπαίδευση – Σύλληψη από τη δικτατορία Πάγκαλου – Φρούραρχος Αθηνών.

ΧΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΕΣ 1926 – ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ: Στη Σχολή Πολέμου – Και πάλι Φρούραρχος Αθηνών – Με τη συμπαράσταση του Πλαστήρα εξουδετερώνει την αντίδραση του Στρατιωτικού Συνδέσμου για την επαναφορά των αντιβενιζελικών αποτάκτων του 1923.

XIV. ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ: Επόπτης μετεκπαιδευομένων αξιωματικών στη Γαλλία (1928-1930) – Η αλληλογραφία του με τον Πλαστήρα – Συνδέεται με τον Σοφοκλή Βενιζέλο.

XV. ΚΡΙΣΙΜΑ ΧΡΟΝΙΑ: Διοικητής II Ιππικού Συντάγματος – Η φθορά της Κυβερνήσεως του Ελ. Βενιζέλου – Οι διεργασίες στο εκλογικό σώμα και οι εκπλήξεις – Οι ανησυχίες του Πλαστήρα – Επαφές Πλαστήρα-Τσαγγαρίδη.

XVI. ΠΤΩΣΗ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ – ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΛΑΡΙΣΗΣ: Εκλογές 1932 και 1933 – Αναγνώριση πολιτεύματος υπό Λαϊκού Κόμματος – Διάλυση Στρατιωτικού Συνδέσμου – Κίνημα Πλαστήρα 6 Μαρτίου 1933 – Τσαγγαρίδης ως Διοικητής Ταξιαρχίας Ιππικού στη Λάρισα αντιτάσσεται στο κίνημα – Η στάση του παρασύρει  Β΄ Σώμα Στρατού και σε αποτυχία του Κινήματος.

XVII. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΑΚΟΛΟΥΘΟΣ ΣΤΗ ΣΟΦΙΑ: Απορρίπτει πρόταση ν΄ αναλάβει Αρχηγός της Χωροφυλακής – Τοποθετείται Διοικητής Σχολής Ευελπίδων, αλλά η τοποθέτησή του τελικά ματαιώνεται – Αποστολή στην Ουκρανία – Στρατιωτικός ακόλουθος στη Σόφια – Οι εκθέσεις του για τον εξοπλισμό της Βουλγαρίας προκαλούν εντύπωση – Επαφές με Ιωάν. Μεταξά – Δίκη «Εστίας» και θαρραλέα στάση Τσαγγαρίδη.

XVIII. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΡΕΝΘΕΣΗ ΠΡΟ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΜΕΤΑΞΑ: Παλινόρθωση – Κυβέρνηση Δεμερτζή – Εκλογές 26 Ιανουαρίου 1936 – Υπουργός Στρατιωτικών και Πρωθυπουργός μετά θάνατο Δεμερτζή Ι. Μεταξά – Αλληλογραφία Σκυλακάκη με Τσαγγαρίδη – Μεταξάς προτείνει Υφυπουργείο Στρατιωτικών Τσαγγαρίδη, ο οποίος αρνείται, θέτων προϋποθέσεις που δεν αποδέχεται ο Μεταξάς – Τοποθετείται διοικητής XII Μεραρχίας Πεζικού Κομοτινής.

XIX. ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΗΣ XII ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ: Αρνείται τη θέση του Επιθεωρητού Ιππικού – Τοποθετείται Διοικητής της XII Μεραρχίας – Αποδύεται στο έργο της αναδιοργανώσεως της και σε 6 μήνες η αποδιοργανωμένη Μονάδα αποκαλείται από όλους «Σιδηρά Μεραρχία».

ΧΧ. Ο ΤΣΑΓΓΑΡΙΔΗΣ ΥΠΟ ΔΙΩΓΜΟΝ: Μια συνομιλία παρέχει τη δυνατότητα στον Παπάγο ν’ αρχίσει τον διωγμό του Τσαγγαρίδη – Παραπομπή σε Ανακριτικό Συμβούλιο γιατί εξεφράσθη δυσμενώς εναντίον του Παπάγου – Οι διοικητικές εξετάσεις απαλλάσουν τον Τσαγγαρίδη – Το Ανακριτικό Συμβούλιο τον τιμωρεί με τετράμηνη αργία – Προσφυγή στο Δευτεροβάθμιο – Το αντικαθιστά το Ανώτερο Στρατιωτικό Συμβούλιο υπό την προεδρία του Παπάγου.

XXI. ΑΠΟΣΤΡΑΤΕΙΑ – ΕΚΤΟΠΙΣΗ – ΘΑΝΑΤΟΣ – ΚΗΔΕΙΑ: Αυτεπάγγελτος αποστρατεία – Εκτόπιση στη Σίφνο και εν συνεχεία στην Ικαρία – Περιορισμός σε επαφές και επισκέψεις – Το Συμβούλιο της Επικρατείας ακυρώνει την απόφαση του Ανακριτικού Συμβουλίου για την τετράμηνη αργία – Δεύτερη προσφυγή για την αποστρατεία – Η υγεία του Τσαγγαρίδη κλονίζεται – Η δικτατορία καθυστερεί την έγκαιρη μεταφορά του στην Αθήνα – Την επιτρέπουν μόνο όταν είναι αργά – Ο θάνατος στον Ευαγγελισμό και η κηδεία.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Περιλαμβάνει κείμενα εκ των πολλών που ελάβαμε επιστολές των Στ. Στεφανόπουλου, Θ. Τσακαλώτου, Αλ. Μαζαράκη, Σ. Γκίκα, Θ. Γρηγορόπουλου, Χρ. Μαντά, Ι. Κομνηνού, Γ. Σαλή, Γ. Δρομάζου, Ε. Αποκορίτη, Μεν. Παντελίδη, Δ. Σούτζου, Θ. Χαρβαλάκη, Ι. Κατσαδήμα, Πρέσβυ Κοσμετάτου, Ν. Τρικούπη, Σ. Βλάχου – Επιχειρήσεις Μαρτίου-Ιουλίου 1928 – Εντυπώσεις Σ. Μυριβήλη, Ρ. Πολυμέρου – Επιστολή Μεταξά.