Η τουρκική εισβολή του 1974 μέσα από την ποίηση και τους στίχους του Πόλυ Κυριάκου (εισήγηση του Ανδρέας Καπανδρέου σε συνέδριο του ΕΠΟΚ)

 

 Περίληψη

Ο Πόλυς Κυριάκου εμφανίστηκε στα λογοτεχνικά δρώμενα τη δεκαετία του 1970 με δύο ποιητικές συλλογές και συνεχίζει μέχρι και σήμερα να μας χαρίζει στίχους αλλά και τραγούδια που έχουν αγαπηθεί.

Ανάμεσα στους στίχους του Πόλυ Κυριάκου, ιδιαίτερη θέση έχουν αυτοί που αφορούν την τουρκική εισβολή του 1974 αλλά και τα παράγωγά της: τον ξεριζωμό, τα κατεχόμενα εδάφη, τον πόθο για επιστροφή…

Εξαιρετικά σημαντικό θεωρείται το γεγονός ότι στίχοι του Πόλυ Κυριάκου μελοποιήθηκαν και τραγουδήθηκαν από κορυφαίους Έλληνες καλλιτέχνες οι οποίοι με τη σειρά τους βοήθησαν όπως οι στίχοι αυτοί περάσουν στη συνείδηση ολόκληρου του ελληνισμού. Η συνεισφορά του Πόλυ Κυριάκου, μέσω των στίχων του, στη διατήρηση της μνήμης και της αγωνιστικότητας του λαού μας είναι πλέον αδιαμφισβήτητη. 

Βιογραφικά στοιχεία

Ο γνωστός στιχουργός και ποιητής Πόλυς Κυριάκου γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1957, με καταγωγή από το ορεινό χωριό Λαζανιά.

Κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής ήταν μαθητής, στην ευαίσθητη ηλικία των 17 ετών.

Σχήματα

Η πρώτη του ποιητική συλλογή  με τίτλο “Σχήματα” δημοσιεύτηκε το 1977. Για αυτά του τα ποιήματα ο Πολύκαρπος Κυριάκου (με αυτό το ονοματεπώνυμο υπέγραψε τις δύο πρώτες ποιητικές του συλλογές) έλαβε το πρώτο βραβείο νέου λογοτέχνη του υπουργείου Παιδείας της Κύπρου.

Ο εικοσάχρονος τότε Πόλυς Κυριάκου εξέδωσε την πρώτη του συλλογή η οποία αποτελείτο από 30 ποιήματα που γράφτηκαν μεταξύ 1974 και 1975. Σε μια περίοδο που οι μνήμες του πολέμου ήταν ακόμα νωπές, θα περίμενε κανείς να δει ποιήματα με αναφορές στην εισβολή, τα κατεχόμενα εδάφη και την προσφυγιά. Δεν υπάρχουν όπως στίχοι με σαφή αναφορά στην τουρκική εισβολή παρά μόνο στο τελευταίο του ποίημα με τίτλο «Σημάδι» που αναφέρεται στον «πόνο του λαού μας» και στον «πόθο για λύτρωση».

Σημάδι

Ένα «πρέπει»

χαραγμένο στη ροζιασμένη χούφτα

του λαού μας

που τον πόνεσε η ανάμνηση

της ανηφόρας,

καθρεφτίζει τον ατίθασο πόθο

της λύτρωσης.

 

Επίσης, το ποίημα που συναντούμε στην ίδια συλλογή με τίτλο «Συνεδρίαση στον ουρανό» που μπορεί να θεωρηθεί αλληγορικό, αναφέρεται σε συρματοπλέγματα και σε στρατιές που παραμένουν «σε επιφυλακή έχοντας γύρω – γύρω στις καρδιές τους υψωμένο το σύνθημα του Νίκα», ενώ τελειώνει καλώντας τον αναγνώστη: «Αν είσαι και συ στη στρατιά τους, να΄σαι πάντα πιστός γιατί τ’ αστέρια με το φεγγάρι συνεδριάζουν».

 

Μετασχηματισμοί

Δύο χρόνια αργότερα, το 1979, ο Πολύκαρπος Κυριάκου εξέδωσε τη δεύτερη ποιητική του συλλογή με τίτλο «Μετασχηματισμοί». Οι επιρροές από την τουρκική εισβολή στο νησί, είναι πολύ πιο έντονες σε αυτό το βιβλίο.

Η ποιητική συλλογή ξεκινά με την πρώτη ενότητα που έχει τίτλο «Επεισόδια δικαιοσύνης» με τον Κυριάκου να παρομοιάζει την Κύπρο με ένα καράβι:

“Αν το νησί μας μοιάζει με καράβι, δε νοικιάζεται∙ ούτε πωλείται σε τιμή ευκαιρίας”, ενώ στη συνέχεια κάνει αναφορά στους πικρούς [προσφυγικούς] καταυλισμούς όπου ο Κυπρορωμιός ξυπνά και δικάζει.

Και συνεχίζει ο ποιητής, διευκρινίζοντας πως «αν επιδείξαμε σιωπή, είναι γιατί, δυστυχώς, μας πρόσταξε ο Άρης» (ο θεός του πολέμου δηλαδή) υπονοώντας τον πόλεμο του 1974 και τη στρατιωτική ήττα που μας ανάγκασε να «σιωπήσουμε».

Στην ίδια συλλογή ο ποιητής κάνοντας σαφέστατη αυτή τη φορά αναφορά στο 1974 θρηνεί για τη Σαλαμίνα και το Πέλλαπαϊς όπου οι πέτρες πέτρωσαν, αλλά και στους χαμένους, στον πόλεμο συντρόφους:

«Τζι΄ εχάθηκαν πολλοί.

Ο Γιαννακός, ο Πετρουρής,

ο Φώτης, ο Κωστής.

Τζι’ εχάθηκεν ο γυιός του Νικολή».

Τ’ αγόρια μας μωρέ χάθηκαν

και το χώμα μαζί με τα παιδιά μας,

συνδέοντας ταυτόχρονα τον χαμό και τις κατεχόμενες πόλεις της Κύπρου με άλλες χαμένες πατρίδες του ελληνισμού:

Η Αμμόχωστος, του Μόρφου, η Κερύνεια,

πλάι στην Πόλη, πλάι στην Σμύρνη,

πλάι σ’ ονόματα και πολιτείες γνωστές.

 

Στη δεύτερη ενότητα «Επεισόδια ελευθερίας» o Πόλυς Κυριάκου αναζητά μέσα από τους στίχους του, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη:

Το κόκκινο απ’ τηνε πληγωματιά σου

το κίτρινο ανοιχτό της Μεσαρκάς

το πράσινο βαθύ της φυλλοσιάς σου

και της Αμμόχωστος, του Μόρφου, της Κερύνειας

τ’ ακριβότερο εκείνο το θαλασσί

με κυριεύουν Κύπρος, Κύπρος των οχτρών

και μου λαξεύουν οιωνούς θνητούς

πως θα σπαθώσει πάλι το Λευκό

κι ωραίο εκείνο της Ελευθερίας.

 

Στην Αμερική

Ο Πόλυς Κυριάκου το 1982 βρέθηκε για σπουδές στην Αμερική και συγκεκριμένα στη Νέα Υόρκη. Εγκαταστάθηκε εκεί, έκανε οικογένεια και κάπου τον χάσαμε…

Το ποιητικό δαιμόνιο του Πόλυ Κυριάκου, όμως, όπως και ο νόστος της πατρίδας δεν έσβησαν ποτέ.  Αλλά ούτε και οι πληγές που άφησε πίσω της η εισβολή του 1974, επουλώθηκαν.

Στην Αμερική, συνέχιζε να γράφει στίχους για αυτά που τον απασχολούσαν και για αυτά που τον ενέπνεαν. Και ανάμεσα σε αυτά δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η Κύπρος και το δράμα της.

 

Στίχοι για τραγούδια

‘Έτσι, το 2006 ο Πόλυς Κυριάκου, συγκλονίζοντάς μας, κυριολεκτικά, επέστρεψε με τους στίχους του, απελευθερωτής στην Κερύνεια, κρατώντας ένα βιολί, χαρίζοντάς μας ένα υπέροχο τραγούδι σε μουσική του Παντελή Θαλασσινού και ερμηνεία του Γιώργου Νταλάρα μαζί με τον μουσικοσυνθέτη:

Θ’ ανάψω απόψε ένα κερί

με μουσική λυπητερή Κερύνεια μου.

Να `ρθει το φως και να με βρει

Ν’ ανοίξει η μνήμη την πληγή

Κερύνεια μου.

Θα μπω μ’ ένα παλιό βιολί

μεσ’ του σπιτιού μου την αυλή

Κερύνεια μου.

Να σε χορέψω μια στροφή

σαν άντρας πού `χει τρελαθεί

Κερύνεια μου.

(Από τον δίσκο «Δάκρυ στο γυαλί», 2006)

 

To 2013 o Πόλυς Κυριάκου κυκλοφόρησε έναν δίσκο με τραγούδια δικών του στίχων τους οποίους μελοποίησε ο Δημήτρης Κοργιαλάς. Ο δίσκος φέρει τον τίτλο «Δυο μέτρα γης αγάπησα» και από αυτόν δεν λείπουν οι στίχοι που αφορούν τα κατεχόμενα εδάφη μας.

Ο δίσκος ξεκινά με το ποίημα "Δεν ήτανε στα σχέδια" το οποίο απαγγέλει ο ίδιος ο ποιητής:

Η Αμμόχωστος δεν ήτανε στα σχέδια. Μια επιδέξια δεύτερη μαχαιριά, πισώπλατα εν καιρώ ειρήνης. Κι αποχαιρέτησε. Άδειασε ένα-ένα τα δωμάτια των ξενοδοχείων, έσβησε σιγά-σιγά τα φώτα, χαμήλωσε τη μουσική. Είπε στη θάλασσα να γαληνέψει, να δει και να φύγει ο εχθρός. Έτσι κι αλλιώς άλλα ήταν τα σχέδια του. Έβαλε τα κύματα να κοιμηθούν μεσημεριάτικα. Ούτε καν πρόλαβε να πουλήσει τις εφημερίδες κείνης της μέρας ο εφημεριδοπώλης. Κι αποχαιρέτησε. Η Αμμόχωστος πίστευε πως μέχρι το σούρουπο θα επιστρέψει. Ότι θα βάλει το κλειδί στην πόρτα, ότι θα ανοίξει το σουπερμάρκετ, θα απλώσει τα κρεβατάκια στις παραλίες, θα βάλει το τζουκ μποξ στη διαπασών, θα πουλήσει παγωτά σε χωνάκια στους τουρίστες. Αύγουστος μήνας. Ζεστός. Τους εραστές της χρυσής αμμουδιάς κάποιος πρέπει να τους φροντίσει επιτέλους. Γι αυτό, η Αμμόχωστος πίστευε πως μέχρι το σούρουπο θα επιστρέψει. Δεν ήτανε, δεν ήτανε στα σχέδια ετούτη η πόλη. Δεν ήτανε στα σχέδια. Πίστευε πως μέχρι το σούρουπο θα επιστρέψει. Μα δεν επέστρεψε!

Εξάλλου στο τραγούδι «Αν είχα δύναμη» που τραγουδά ο Δημήτρης Κοργιαλάς, ο Πόλυς Κυριάκου γράφει:

Αν είχα δύναμη
Την πράσινη γραμμή
Με της δικαιοσύνης τη μπογιά
Να σβήσω
Να κάνω σάλτο και τη Λευτεριά
Να ζήσω

Αν είχα δύναμη
Του πόνου το ψωμί
Στον πυρωμένο φούρνο, στη φωτιά
Να κάψω
Ό,τι με πρόδωσε με μια γροθιά
Ν’ ανάψω

Κι εσένα κουρασμένη γη
Να σου τυλίξω την πληγή
Επίδεσμο και μέλι
Απ’ της Φυλής τ’ αμπέλι

Κι εσένα ακριβό νησί
Να σε μεθύσω με κρασί
Στο κύπελο του ονείρου
Απ’ τον καιρό του Ομήρου

Αν είχα δύναμη
Την πράσινη γραμμή
Τη νύχτα μ’ ένα κοφτερό σουγιά
Να σπάσω
Στον Πενταδάχτυλο εκεί ψηλά
Να φτάσω

Σε ένα άλλο ποίημα του ίδιου δίσκου που έχει τον τίτλο «Μνήμες» και απαγγέλει η Πέμη Ζούνη o Πόλυς Κυριάκου γράφει, αναπολώντας τον Άγιο Ιλαρίωνα, του Μόρφου, την Αμμόχωστο, την Κερύνεια, το Κιόνελι, το Πέντε Μίλι, τη Λάπηθο και τον Καραβά…:

Στον Άγιο Ιλαρίωνα

Τα καλοκαίρια κρύωνα

Στου Μόρφου στην Αμμόχωστο

Τ΄άστρα θυμάμαι κι αρρωστώ

Μες στης Κερύνειας τα στενά

Τον έρωτα ανάσταινα

Στο ματωμένο Κιόνελι

Το δάκρυ μου δεν ωφελεί

Στο Πέντε Μίλι αγάπησα

Τη θάλασσά του κράτησα

Στη Λάπηθο στον Καραβά

Κερί τ΄όνειρο άναβα

Και στον επίλογο του δίσκου πάλι απαγγέλει ο Πόλυς Κυριάκου στο ποίημα «Γκραβούρα» προτείνει να δώσουμε στους τούρκους μια πιστή ζωγραφιά της Κερύνειας για να μας δώσουν πίσω την κανονική πόλη αφού «κι οι βάρβαροι έχουν ανάγκη κάποτε την ομορφιά»:

Μέχρι και τον εχθρό
Κι αυτό τον ίδιο τον καταχτητή σου μάγεψες
Κερύνεια
Γι αυτό και φρόντισε επιμελώς
Με σχέδια προσχέδια και χάρτες
Να σε κρατήσει
Ξέρεις' κι οι βάρβαροι έχουν ανάγκη
Κάποτε την ομορφιά
Προφανώς εμείς χρόνια τώρα σ' αφήσαμε μόνη
Δεν είναι
Έ το λοιπόν ο εχθρός
Θα σε έχει συνηθίσει πια μαζί του τόσο πολύ
Που τελικά στη σκέψη του θα σε νομίζει
Πια δικιά του
Έχουν Κερύνεια μου κι οι εχθροί τα όνειρά τους
Αλλά εγώ το μόνο που θα μπορούσα
Να του πω με σιγουριά
Είναι τούτο
Πως με πολλή χαρά μπορούμε
Να του δώσουμε να τους χαρίσουμε έστω μια
Ζωγραφιά σου γιατί όχι
Ένα πιστό αντίγραφό σου
Στο κάτω κάτω και οι εχθροί δικαιούνται
Νά' χουν ένα
Ενθύμιο

 

Δίσκος για τα 50χρονα της τουρκικής εισβολής

Πενήντα ολόκληρα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή, ο Πόλυς Κυριάκου, είναι ένας από τους πνευματικούς ανθρώπους του τόπου που επιλέγει, όχι μόνο να μην ξεχνά, αλλά να υπενθυμίζει σε όλους την κατοχή και τα σκλαβωμένα εδάφη μας.

«Κύπρος νυν και αεί» ονομάζεται ο νέος του δίσκος με αποκλειστικά δικά του τραγούδια και καλλιτεχνική επιμέλεια του Γιώργου Νταλάρα. Στίχοι που έγραφε και προετοίμαζε όλα αυτά τα χρόνια εμπνεόμενος από τα δεινά που πέρασε η μικρή του πατρίδα. Ένας δίσκος αφιερωμένος στα 50 χρόνια της τουρκικής  κατοχής, στον οποίο συμμετέχουν σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως οι Παντελής Θαλασσινός, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Μίλτος Πασχαλίδης, Σταύρος Σιόλας, Γιάννης Κότσιρας, Πάνος Κατσιμίχας, Γιώργος Νταλάρας, Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Μιχάλης Τερλικάς, Μαρίνα Βερζανλή κ.α.

Διαβάζω τους στίχους από το ομότιτλο τραγούδι «Κύπρος νυν και αεί»:

Κομμένο στη μέση ξυπνά το νησί

Για χρόνια

Μου είπαν πως θα’ χω πατρίδα μισή

Αιώνια

Μα βλέπω τη θάλασσα κι είναι βουνό

Το κύμα

Θαρρώ θ’ αγριέψει, θα βρει ουρανό

Το κρίμα

Κ ύ π ρ ο ς  Ν υ ν  κ α ι  Α ε ί

Σ τ ο υ ς  α ι ώ ν ε ς

Τ ω ν  α ι ώ ν ω ν

Κ ύ π ρ ο ς  Ν υ ν  κ α ι  Α ε ί

Ο ι  α γ χ ό ν ε ς

Χ ί λ ι ω ν  χ ρ ό ν ω ν

Δ ε ν  ξ ε χ ν ο ύ ν  τ η ν  π λ η γ ή

Απ’ τον Πενταδάχτυλο κλέβει το φως

Η νύχτα

Σαν να’ ναι η σιωπή του η πιο δυνατή

Σφυρίχτρα

Εξάλλου στο τραγούδι με τίτλο «Διαβουλεύσεις» που περιλαμβάνεται στον ίδιο δίσκο ο Πόλυς Κυριάκου γράφει καυστικούς στίχους αναφερόμενος σε αυτούς που μαγειρεύουν τη λύση του κυπριακού προβλήματος:

Και περιμένουμε λοιπόν τις διαβουλεύσεις!

Τους χάρτες μας θα βάλουν στο τραπέζι

και με μαχαίρι κοφτερό θα κόψουν την πατρίδα μας στα δυό,

στα τρία, στα εκατό.

Ποιος ξέρει...

Ύστερα θα μας πουν πως "συμφωνήσαμε σ' αυτό, κι αυτό, κι αυτό"...

Πως "άλλο καλύτερο δεν ήταν μπορετό".

Πως "ξέρετε, ήτανε δύσκολα τα πράγματα".

Πως "έπρεπε να βρούμε κάποια λύση, κι ας συρρικνώσουμε μια κι έξω την πατρίδα, δυστυχώς".

Συνεχίζοντας σε ειρωνικό τόνο στο τραγούδι «Πες κάτι για την Κύπρο κύριε υπουργέ», αναφερόμενος γενικά στους πολιτικούς και στους έχοντες εξουσία, γράφει:

Στο Νότο μαζευτήκαμε

Πενήντα χρόνια τώρα

Ποτάμι αίμα φτύσαμε

Μα η πληγή λεχώνα

…Ξημέρωσε κι ακόμα…

Κι εσύ που σφαίρα έριξες

Στα πόδια του θηρίου

Ούτε που το φοβέρισες

Κι η γη του μαρτυρίου

…Πονάει κι ας είναι χώμα…

Μικρή πατρίδα δίκοπη

Γωνιά κουρελιασμένη

Ποιός άντρας θά’ ρθει να μου πει

Πως είσαι μοιρασμένη

…Ποιός άντρας και ποιό στόμα…

Π ε ς  κ α ι  κ ά τ ι  γ ι α  τ η ν  Κ ύ π ρ ο

Κ ύ ρ ι ε  υ π ο υ ρ γ έ

Π ε ς  γ ι α  τ ο  μ ε γ ά λ ο  λ ύ κ ο

Π ο υ  μ α ς  έ φ α γ ε

Ενώ στο τραγούδι «Κάτι επείγει» που μελοποίησε ο Μίλτος Πασχαλίδης, ο Πόλυς Κυριάκου γράφει:

Φυσάει απόψε δυνατά στη Λευκωσία

Μισή πατρίδα μα ποιος δίνει σημασία

Θαρρώ θα βρέξει κι η βροχή θα ξεχειλίσει

Τον ποταμό αυτό που θέλω να νικήσει

Στον ίδιο δίσκο μπορεί να βρει κανείς τραγούδια που αναφέρονται στους αγνοούμενους του πολέμου του 1974 (βλέπε το τραγούδι «Απουσία») και για το «άνοιγμα της Αμμοχώστου». Διαβάζω από το τραγούδι  «Να ανοίξει η Αμμόχωστος»:

Να ανοίξει η Αμμόχωστος, λένε.

Να ανοίξει η Αμμόχωστος

Σαν να πρόκειται για φαρμακείον.

Η Αμμόχωστος διανυκτερεύει λοιπόν,

Αν δεν το ξέρατε

Από Αυγούστου δεκατέσσερις χίλια εννιακόσια εβδομήντα τέσσερα.

Μέρα νύχτα δέχεται συνταγές ελπίδας για απελευθέρωση.

Ανοιχτή είναι η πόλη.

Ανοιχτή δίχως κάγκελα δίχως κρικέλια.

Απλά δεν πέρασε κανείς να παραλάβει τη Λευτεριά του.

Κλείνω την αναφορά μου στον δίσκο με τους στίχους του τραγουδιού «Το κάχριν» που είναι γραμμένο στην κυπριακή διάλεκτο και αναφέρεται στην επικοινωνία που έχουν τα βουνά του Μαχαιρά και του Πενταδάκτυλου:

Άδε τα τούτα τα βουνά, θαρκέσαι εν να μιλήσουν

Τζι’ όπως χαριεντίζουνται καρκιάν εν να κουτσίσουν

Εμείνασιν ελεύτερα μ’ έναν καμόν στο στόμα

Μιλούν με Πενταδάχτυλον που κάτω που το χώμαν

Άδε την ρότσαν κοφτερήν, άδε την που αντέχει

Ίντα μεγάλον έρωταν άραγες σου να έσιει

Οι Τούρτζιοι εμοιράσαν την. Eκάψαν την οι Εγγλέζοι

Μα η ρότσα τζι η Αγιά Σοφκιά λαλούσιν εν ν’ αντέξει

Εν ηξιάννουμεν ποττέ τούτης της γης τ' αλώνια

Τζι’ ας πάσιν κόντρα σιωνωτά σκεδόν πεήντα χρόνια

Είμαστεν μόνοι τζιαι μιτσιοί τζι’ εγκαταλελειμμένοι

Μα τούντο κάχριν μέσα μας ξυπνά τζιαι επιμένει

Να πούμε ότι ο δίσκος «Κύπρος νυν και αεί» θα κυκλοφορήσει σε Ελλάδα και Κύπρο το  καλοκαίρι του 2024.

Επίλογος

Ο Πόλυς Κυριάκου, κυρίες και κύριοι, δεν είναι πρόσφυγας. Έχει, όμως γεννηθεί και ζει στη Λευκωσία. Όχι, δεν είναι πρόσφυγας αλλά ξέρει πολύ καλά από κατοχή αφού η μισή του πόλη είναι χωρισμένη με συρματοπλέγματα, αφού η τούρκικη σημαία πάνω στον Πενταδάκτυλο αναβοσβήνει προκλητικά κάθε βράδυ μέσα στα μάτια του! Άρα, και να ήθελε, δεν θα μπορούσε να ξεχάσει, ούτε να σταματήσει να εμπνέεται από την εισβολή του 1974 και τις τραγικές συνέπιες της, που βιώνουμε μέχρι σήμερα!

Αν ψάχνουμε λοιπόν, για ποιητές που εμπνευστήκαν και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να εμπνέονται από την τουρκική εισβολή και την κατοχή, θα πρέπει οπωσδήποτε να σταθούμε στον Πόλυ Κυριάκου, για τη συνέπια και τη διαχρονικότητα των στίχων του.

Σε ευχαριστούμε Πόλυ Κυριάκου, για τους τις θύμησες, για την ελπίδα, αλλά και την αγωνιστικότητα που μας δίνεις μέσα από τους στίχους σου και τα τραγούδια σου!

Σας ευχαριστώ!

Ανδρέας Καπανδρέου

 [Παρουσιάστηκε στο συνέδριο του ΕΠΟΚ με θέμα «Η Τουρκική Εισβολή του 1974 στην Ποίηση» (Λευκωσία, 14-15 Μαΐου 2024)]