Ο Παντελής Βουτουρής για το βιβλίο "Αρουραίοι" του Ανδρέα Καπανδρέου

 

Του Παντελή Βουτουρή* 

Να ευχαριστήσω πρώτα τον φίλο Ανδρέα Κάπανδρέου για την πρόσκληση που μου έκανε να μιλήσω για το βιβλίο του.
Το Ανδρέα τον γνωρίζω πάρα πολλά χρόνια από το Πανεπιστήμιο Κύπρου. Είχα παρουσιάσει μάλιστα και το πρώτο βιβλίο, το «Το τρομακτικό μυστικό του Αϊνστάιν» με το οποίο εισήλθε στην περιοχή της φανταστικής λογοτεχνίας και μερικά χρόνια αργότερα παρουσιάσαμε μια άλλη συλλογή διηγημάτων φανταστικής λογοτεχνίας το βιβλίο «Ο γιος της μάγισσας».
Με το βιβλίο, όμως, που μας παρουσιάζει σήμερα ο Ανδρέας κάνει μια τομή θα έλεγα.

Πριν προχωρήσω στα του βιβλίου θέλω να ευχαριστήσω και τον Όμιλο Λογοτεχνίας και Κριτικής, τον κύριο Λεωνίδα Γαλάζη με την πολύ σημαντική προσφορά τόσο του ιδίου, όσο και του Ομίλου στα πολιτιστικά πράγματα του τόπου μας, τα σπουδαία συνέδρια που έχει οργανώσει ο Όμιλος, το εκδοτικό του έργο και να ευχηθώ να συνεχίσουν με τον ίδιο ζήλο και την ίδια διάθεση. Θέλω επίσης να ευχαριστήσω τον οικοδεσπότη μας τον δήμαρχο Στροβόλου κύριο Ανδρέα Παπαχαραλάμπους που ατύχησε με τα περιστατικά που του έχουν συμβεί [ήρθε στην εκδήλωση με σπασμένο το χέρι] και του εύχομαι να πετύχει στις επιδιώξεις και στους άμεσους στόχους του. Τον Ανδρέα Παπαχαραλάμπους τον είχα αποκαλέσει κάποτε ρέκτη του πολιτισμού αφού είναι πάντα θετικός, πάντα πρόθυμος στα αιτήματα μας για τον πολιτισμό.
Και για να μην πολυλογώ πάμε στην παρουσίαση του βιβλίου «Αρουραίοι».  Ακούσαμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα πράγματα από την Ελένη Σιούφτα προηγουμένως, αναφέρθηκε ήδη ότι το βιβλίο του Ανδρέα Καπανδρέου σχετίζεται με τη «Φάρμα των ζώων» του Τζορτζ Όργουελ (George Orwell)  αλλά και με την εξουσία και τη διαφθορά. Ασφαλώς έχει να κάνει με όλα αυτά.

Εγώ θα ξεκινήσω με μια υπογράμμιση της λέξης «αλληγορία» και τη φράση «αλληγορική ιστορία» που υπάρχει στον υπότιτλο του βιβλίου, το οποίο όντως είναι μια αλληγορία. Η αλληγορία είναι ένα είδος λογοτεχνικό. Για να μην μπούμε σε φιλολογικές λεπτομέρειες θα το πω όσο πιο απλά γίνεται: αλληγορία είναι όταν λες κάτι και εννοείς κάτι άλλο. Από αυτή την άποψη η αλληγορία βρίσκεται πολύ κοντά σε άλλα είδη όπως είναι η παραβολή, που βρίσκουμε για παράδειγμα στα ιερά κείμενα. Η διαφορά ανάμεσα στην αλληγορία και την παραβολή είναι ότι η αλληγορία στηρίζεται πάρα πολύ στην προσωποποίηση. Τα ζώα που πρωταγωνιστούν στην ιστορία του Ανδρέα υποδηλώνουν αλληγορία.
Όταν διαβάζουμε μια αλληγορία έχουμε δύο ιστορίες ταυτόχρονα . Η μία είναι η φανερή, η αφηγούμενη ιστορία και η άλλη είναι η υποδηλούμενη, αυτή την οποία πρέπει να μαντέψει ο αναγνώστης: ποιοι είναι οι αρουραίοι, ποια είναι τα γουρούνια, ποιοι είναι οι σκύλοι και ούτω καθεξής.

Συνήθως δεν εκφράζομαι υπερθετικά όταν παρουσιάζω βιβλία, τώρα όμως θα το κάνω! Θεωρώ ότι αυτό το βιβλίο είναι ένα από τα πιο έξυπνα βιβλία που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια, όχι μόνο στην Κύπρο. Το εννοώ κυριολεκτικά αυτό και θα σας εξηγήσω γιατί θεωρώ ότι είναι εξαιρετικό βιβλίο αν και θεωρώ ότι η έκδοσή το αδικεί, (σύμφωνα πάντα με τη δική μου αισθητική).

Το πρώτο πολύ σημαντικό που κάνει ο Ανδρέας σε αυτό το βιβλίο, τώρα τεκμηριώνω γιατί  θεωρώ τους «Αρουραίους» ένα εξαιρετικό βιβλίο, είναι ο διάλογος που ξεκινά με ένα κλασικό βιβλίο που είναι «Η φάρμα των ζώων» του Τζορτζ Όργουελ.
Θα συμβούλευα κάποιον πριν διαβάσει τους «Αρουραίους» να διαβάσει τη «Φάρμα των ζώων» του Όργουελ. Έτσι θα καταλάβει καλύτερα τι επιχειρεί να κάνει ο Ανδρέας και τι πετυχαίνει στο τέλος. Γιατί ο Καπανδρέου δεν αναπαράγει απλός αφηγηματικούς τρόπους και θέματα του Όργουελ αλλά δίνει προεκτάσεις, στις οποίες θα αναφερθώ πιο διεξοδικά στη συνέχεια.
Θα κάνω όσο πιο συνοπτικά γίνεται μια εισαγωγή στη «Φάρμα των ζώων» για να σας δώσω να αντιληφθείτε τι κάνει ο Ανδρέας στο δικό του βιβλίο. Η ιστορία του Όργουελ λοιπόν, ξεκινά σε μια φάρμα όπου ένα γουρούνι, ο γέρο Ταγματάρχης, ένα από τα πιο παλιά ζώα της φάρμας που έχαιρε εκτίμησης ανάμεσα στον πληθυσμό των ζώων, καταλαβαίνει ότι έρχεται το τέλος του και πριν πεθάνει προσκαλεί όλα τα ζώα και τους εκφωνεί ένα πύρινο επαναστατικό λόγο εναντίον των ανθρώπων που εκμεταλλεύονται και θανατώνουν τα ζώα. Είναι μια επαναστατική διακήρυξη στην οποία ο γέρο Ταγματάρχης συνοψίζει τις ιδεολογικές του θέσεις, με τις επαναστατικέ εντολές του, οι οποίες θα γίνουν ευαγγέλιο στη συνέχεια, για μεγάλη περίοδο τουλάχιστον ανάμεσα στα ζώα. Στο τέλος κλείνει αυτή την ιδεολογική παρακαταθήκη, το κήρυγμά του με έναν ύμνο για την ελευθερία των ζώων, ένα επαναστατικό τραγούδι το οποίο όταν θα ξεσπάσει η επανάσταση των ζώων θα γίνει ο επαναστατικός ύμνος, κάτι σαν κομμουνιστική διεθνή, ας πούμε κατά την οκτωβριανή επανάσταση του 1917, με τους μπολσεβίκους στη Ρωσία.
Τα ζώα ξεσηκώνονται λοιπόν και επαναστατούν με αρχηγό ένα γενναίο ηρωικό γουρούνι, τον Σνόουμπολ (Snowball) – στις ελληνικές μεταφράσεις ονομάζεται Χιονόμπαλος. Τα ζώα τελικά διώχνουν τους ανθρώπους από τη φάρμα και ξεκινούν το κτίσιμο μιας καινούργιας κοινωνίας των ζώων. Η εξουσία, όμως, όπως μας έχει διδάξει και η ιστορία, διαφθείρει ακόμα και τον πιο αγνό και τίμιο επαναστάτη. Σιγά σιγά ξεκινούν να δημιουργούνται αντιθέσεις μέσα στη φάρμα εξαιτίας ενός παιχνιδιού εξουσίας όταν ένα αδίσταχτο και σκληρό γουρούνι, ο Ναπολέων ανατρέπει το καθεστώς της φάρμας και καταδιώκει τον Σνόουμπολ και αφού του φορτώνει όλα τα δεινά που συνέβησαν στη φάρμα τον εξορίζει. Για να κλείνω με τον Όργουελ, στο βιβλίο του όπως καταλάβατε πρωταγωνιστούν τα γουρούνια, οι σκύλοι, οι οποίοι είναι οι πιστοί φύλακες των γουρουνιών και εν μέρει τα άλογα. Εάν τα γουρούνια και οι σκύλοι ενσαρκώνουν τη εξουσία και τους μηχανισμούς της στο νέο αυταρχικό – δικτατορικό σύστημα που εγκαθιδρύει ο Ναπολέων, τα άλογα είναι αγνοί, ιδεολόγοι, αλλά το μυαλό τους δεν τους βοηθά ιδιαίτερα να αντιληφθούν το τι γίνεται ακριβώς γύρω τους (δεν είναι τυχαία άλλωστε που ονομάζονται α-λογα, ζώα χωρίς λογική). Στα άλογα αρκεί η διαβεβαίωση ότι για να κάνει κάτι ο αρχηγός τους ο Ναπολέων, θα υπάρχει κάποιος λόγος. Ο Ναπολέων έχει πάντα δίκαιο. Τα άλογα είναι επίσης οι καλύτεροι εργάτες και ας μην ξεχνάμε ότι η φάρμα στηρίζεται στην εργασία των ζώων με τις συνθήκες εργασίας τους να είναι ακόμα πιο σκληρές και από την εποχή των ανθρώπων. Όσοι γνωρίζεται την ιστορία του κουμμουνισμού και της Σοβιετικής Ένωσης, ίσως γνωρίζετε και τις θεωρίες του Αλεξέι Σταχάνοφ για τον ρόλο που πρέπει να έχει ο εργάτης και ότι καλός εργάτης είναι αυτός που εργάζεται περισσότερο, παράγει περισσότερο και δεν διαμαρτύρεται ποτέ και για τίποτα. Αυτή η θεωρία έδωσε τον Σταχνοβιτισμό και τα άλογα στη φάρμα του Όργουελ θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν Σταχνοβίτες. Η κατάληξη στην ιστορία του Όργουελ είναι ότι η εξουσία έχει διαφθείρει τελείως τα γουρούνια που την κατέχουν. Ενώ στην αρχή είχε απαγορευτεί οποιαδήποτε σχέση και συναλλαγή με τους ανθρώπους τα γουρούνια κατέληξαν να συναλλάσσονται μαζί τους και αρχίζουν να τους μιμούνται. Τα γουρούνια καταλήγουν να κοιμούνται στα κρεβάτια των ανθρώπων, καπνίζουν πούρα, ντύνονται με πολυτελή ανθρώπινα ρούχα και στο τέλος αρχίζουν να περπατάνε και στα δύο πόδια όπως οι άνθρωποι. Το βιβλίο του Όργουελ τελειώνει με τα γουρούνια και τους ανθρώπους να χαρτοπαίζουν σε ένα τραπέζι και κοιτώντας τους δεν μπορεί κάποιος να ξεχωρίσει πλέον ποια είναι τα γουρούνια και ποιοι είναι οι άνθρωποι.

Πάμε τώρα στους Αρουραίους.

Με την εισαγωγή του ο Καπανδρέου συνδέει τη δική του ιστορία με τη φάρμα των ζώων.
Έχει περάσει καιρός μας λέει από τη μεγάλη επανάσταση των ζώων, οι άνθρωποι έχουν εκδιωχθεί, η φάρμα αυτοδιοικείται από τα ζώα και τα γουρούνια μεταλλάσσονται σιγά σιγά σε τυράννους και συναλλάσσονται με τους ανθρώπους από τις γειτονικές φάρμες. Το βιβλίο του Καπανδρέου ακολουθεί τον Όργουελ λοιπόν, μέχρι αυτό το σημείο. Γι΄αυτό είπα προηγούμενος ότι «Η φάρμα των ζώων» του Όργουελ  είναι η προϊστορία των «Αρουραίων» ή για να το πω διαφορετικά, οι «Αρουραίοι» είναι το μέρος Β της «φάρμας των ζώων». Γι’ αυτό και είπα ότι θα ήταν καλό να κάποιος να διαβάσει πρώτα τη «Φάρμα των ζώων» πριν πάει στους «Αρουραίους». Στο τέλος θα πω στον Ανδρέα και ποιο θα μπορούσε να είναι το μέρος Γ, μετά τους «Αρουραίους».
Οι «Αρουραίοι» είναι το πρώτο πολιτικό – λογοτεχνικό κείμενο που γράφει ο Ανδρέας Καπανδρέου. (Αν θέλει μπορεί ο ίδιος να σας πει τι του είχα πει, σχετικά με αυτό, όταν παρουσιάσαμε τα πρώτα φανταστικά του διηγήματα).

Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με ένα πολιτικό κείμενο, όπως πολιτικό κείμενο είναι και «Η φάρμα των ζώων». Ενσωματώνει από τον Όργουελ πάρα πολλά στοιχεία και υφολογικά και θεματικά, αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί ο Όργουελ, την τεχνική της προσωποποίησης των ζώων που μας επιτρέπει να αντιστοιχίσουμε συγκεκριμένα ζώα με συγκεκριμένα υπαρκτά πρόσωπα που διαδραμάτισαν ρόλο στην ιστορία.

Για μένα το πιο σημαντικό πράγμα που κάνει ο Καπανδρέου είναι αυτό που υπαινίχθηκα στην αρχή, ότι δηλαδή δίνει κάποιες προεκτάσεις στο έργο του Όργουελ. Από αυτή την άποψη είναι ένα τολμηρό εγχείρημα, το να πάρεις δηλαδή ένα κλασσικό έργο και να το οδηγήσεις μέσα στον χρόνο.

Ο Όργουελ γράφει το βιβλίο του τέλη 1943, αρχές 1944 σε μια εποχή που ο Σταλινισμός στη Σοβιετική Ένωση βρίσκεται στο απόγειό του. Ο Όργουελ απεχθάνεται, τόσο τον Στάλιν όσο και τη στυγνή δικτατορία την οποία έχει εγκαθιδρύσει στην επαναστατημένη Ρωσία. Με αυτή την έννοια «Η φάρμα των ζώων» αποτελεί μια αλληγορική ιστορία μιας προδομένης επανάστασης, της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία και όπως είπαμε προηγούμενος τα ζώα παραπέμπουν σε ανθρώπους. Ο  Τζόουνς, ο ιδιοκτήτης της φάρμας ταυτίζεται από τους μελετητές του Όργουελ με τον τσάρο της Ρωσίας, εκδιώκεται και τα ζώα αναλαμβάνουν την εξουσία. Ο γέρο ταγματάρχης που βγάζει τον πύρινο λόγο και αφήνει τις εντολές του είναι ο Λένιν, ο Σνόουμπολ είναι ο αρχηγός του Κόκκινου Στρατού, ο Τρότσκι τον οποίο εξόρισε και μετά εξόντωσε ο Στάλιν και βέβαια ο Ναπολέων είναι ο στυγνός δικτάτορας, ο Στάλιν.
Τι κάνει τώρα ο Ανδρέας; Ο Ανδρέας γράφει την ιστορία του το 2023 με αναφορές στην τουρκική εισβολή που έγινε πενήντα περίπου χρόνια πριν, το 1974. Επομένως ο χρόνος στην  ιστορία μετακινείται και εστιάζει σε αυτή την περίοδο, επιτρέποντας με τον ίδιο τρόπο στον αναγνώστη να αντιστοιχίσει τα ζώα που πρωταγωνιστούν στην ιστορία του, με πρόσωπα που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην κυπριακή ιστορία από το 1974 μέχρι σήμερα.

Καθώς θα περιγράφω την ιστορία των «Αρουραίων» θα καταλάβετε την αντιστοιχία την οποία είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς
Τα γουρούνια, λοιπόν, στο βιβλίο του Ανδρέα Καπανδρέου επιβάλουν τη στυγνή δικτατορία τους στη φάρμα, μια εξέλιξη που οδηγεί στη 2^η Επανάσταση των υπόλοιπων ζώων, μια ειρηνική επανάσταση όπου μετά από μια στάση εργασίας των ζώων, παραλύει η οικονομία της φάρμας και έτσι, τα γουρούνια υποχρεώνονται να προχωρήσουν σε κάποιες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και να παραχωρήσουν κάποιες ελευθερίες. Οι άνθρωποι κηρύσσονται ξανά ανεπιθύμητοι στη φάρμα – ο Καπανδρέου λέει ότι τώρα μπαίνουμε στην εποχή της μεταπολίτευσης- και ιδρύεται ο Οργανισμός Ηνωμένων Ζώων (ΟΗΖ) ο οποίος κηρύττει την αρχή ότι «η φάρμα είναι το σπίτι όλων μας» «Ειρήνη – Αξιοπρέπεια – Ισότητα». Αυτές είναι οι αρχές του Οργανισμού Ηνωμένων Ζώων.
Τα δεδομένα αλλάζουν τελείως πια σε σχέση με τη «Φάρμα των ζώων» του Όργουελ και στο κέντρο της αφήγησης μπαίνει το κοτέτσι και οι κότες. Το κοτέτσι βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της φάρμας – μπορείτε τώρα να κάνετε τους συνειρμούς. Υπάρχουν τρείς πετεινοί στο κοτέτσι οι οποίοι εναλλάσσονται την εξουσία, μέχρι τη στιγμή που μια οικογένεια αρουραίων βγαίνει κάτω από τη γη, μέσα στο κοτέτσι και καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα του κοτετσιού.
Ο Οργανισμός Ηνωμένων Ζώων εκδίδει βέβαια καταδικαστικό ψήφισμα αφού παραβιάζονται οι αρχές του οργανισμού, αλλά οι αρουραίοι παίρνουν το ψήφισμα και το τρώνε, αφού όπως γνωρίζετε οι αρουραίοι αρέσκονται να μασούν τα χαρτιά. Με την ίδια ευχαρίστηση τρώνε και τα επόμενα ψηφίσματα που ακολουθούν.

Θα διαβάσετε μόνοι σας την ιστορία, αλλά θα σας πω ότι οι αρουραίοι κερδίζουν συνεχώς έδαφος, γίνεται και δεύτερη εισβολή κατά την οποία οι αρουραίοι καταλαμβάνουν όλο το βόρειο τμήμα του κοτετσιού και χαράζουν τα σύνορά τους με μια πράσινη μπογιά χωρίζοντας το βόριο από το νότιο τμήμα. Οι κότες στριμώχνονται στο νότιο τμήμα του κοτετσιού.
Η εξέλιξη γίνεται δραματική όταν ο εκπρόσωπος των αρουραίων ο Τζερόνιμο στον οποίο δόθηκε για πρώτη φορά δικαίωμα να μιλήσει στη συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Ζώων, παρουσιάζει ένα κρυμμένο χαρτί που αποδεικνύει ότι η γη στην οποία είχε κτιστεί το κοτέτσι ανήκε παλιά σε προγόνους του αρουραίους που είχαν διώξει οι άνθρωποι, επομένως οι αρουραίοι, όπως ισχυρίζεται,  δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να διεκδικούν τη γη τους. Τα γουρούνια που εξακολουθούν να έχουν τον πρώτο λόγο στην εξουσία της φάρμας και του Οργανισμού Ηνωμένων Ζώων συσκέπτονται για να αποφασίσουν αν το χαρτί αυτό είναι γνήσιο ή πλαστό. Εδώ είναι ένα εξαιρετικό μέρος, αν είχαμε χρόνο και αν είχα να επιλέξω ένα απόσπασμα για να το διαβάσω και να το σχολιάσω θα διάβαζα αυτό το μέρος του βιβλίου. Όταν λοιπόν τα γουρούνια μαζεύονται για να αποφασίσουν σχετικά με το έγγραφο που εμφάνισαν οι αρουραίου, αρχίζουν να σκέπτονται όπως σκέπτεται ένα πολιτικάντης και λένε τώρα τι να κάνουμε; Αν πούμε ότι το έγγραφο είναι πλαστό τότε θα έρθουμε σε αντιπαράθεση και πόλεμο με τους αρουραίους κάτι που δεν μας συμφέρει αφού είναι πολυπληθής και άγρια ζώα και θα έχουμε τεράστιες απώλειες αν πάμε σε πόλεμο μαζί τους. Αν αποφανθούμε ότι το έγγραφο είναι γνήσιο θα αδικήσουμε τις κότες αφού θα πρέπει να παραδώσουμε το κοτέτσι στους αρουραίους. Αλλά επειδή εκπροσωπούμε και τον Οργανισμό Ηνωμένων Ζώων θα πρέπει να δώσουμε και κάποιο δίκαιο στις κότες ώστε να μην αισθάνονται τελείως ριγμένες. ‘Έτσι αποφασίζουν να παραχωρήσουν στους αρουραίους το βόρειο τμήμα και οι κότες να στριμωχτούν στο νότιο τμήμα. Οι αρουραίοι πανηγυρίζουν με αυτή την εξέλιξη ενώ οι κότες διαμαρτύρονται.

Αυτή η συζήτηση με τους αρουραίους θυμίζει την ιστορία του Λεόντιου Μαχαιρά με τον Τζουάν Βισκούντη και τον Πέτρο τον Α που έκανε ποίημα και ο Σεφέρης στο «Ο δαίμων της πορνείας» (αν έχουμε χρόνο στη συνέχεια θα σας εξηγήσω τη σχέση του με τους αρουραίους).

Οι σκύλοι εννοείται ότι υιοθέτησαν την άποψη των γουρουνιών, το ίδιο και τα πρόβατα που ακολουθούν πάντα τις αποφάσεις τις εξουσίας. Οι χήνες και οι πάπιες συμπαρατάσσονται με τον αδελφό λαό των κοτόπουλων, αλλά ποιος τις ακούει;
Ο Λειράτος, ο εκπρόσωπος των κοτόπουλων, δηλώνει ότι θα συνεχιστούν οι διπλωματικές, ειρηνικές προσπάθειες μέχρι την επιστροφή κάθε κότας στο κοτέτσι της και κηρύττει ανένδοτο αγώνα. Οι αρουραίοι πανηγυρίζουν ενώ οι κότες συσπειρώνονται αρχικά γύρω από τον Λειράτο. Οι άλλοι δύο κόκορες όμως, που αντιπολιτεύονται τον Λειράτο, έχουν διαφορετικές απόψεις. Ο μεν Μαυρέας υποστηρίζει τη δυναμική αντίδραση στο καθεστώς που θέλουν να επιβάλουν οι αρουραίοι ενώ ο Κοκκινολαίμης υποστηρίζει την αρμονική συμβίωση, την ειρήνη και την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων με τους αρουραίους.  
Οι αρουραίοι αναπτύσσονται συνεχώς κάνοντας δυσοίωνο το μέλλον των κοτόπουλων και σιγά σιγά εκτοπίζουν εντελώς τις κότες και καταλαμβάνουν όλο το κοτέτσι. Οι κότες αναζητούν νέα στέγη, ενώ οι αρουραίοι που γίνονται σιγά σιγά κυρίαρχοι σε όλη τη φάρμα διακηρύσσουν πως ότι έχει τέσσερα δύο πόδια είναι φίλος και ότι έχει δύο είναι εχθρός, ένα επαναστατικό σύνθημα που αρχικά αφορούσε τους ανθρώπους αλλά τώρα συμπεριλαμβάνει και όλα τα πουλερικά αφού και αυτά έχουν μόνο δύο πόδια. Άρα όλα τα πουλερικά είναι εχθροί σύμφωνα με τους αρουραίους και αφού πρώτα απομονώνονται, εκδιώκονται οριστικά από τη φάρμα.

Στο τέλος οι αρουραίοι επιτίθενται και καταλαμβάνουν και το σπίτι των γουρουνιών αφού τα πιάνουν στον ύπνο. Ο Τζερόνιμο, ο αρχηγός των αρουραίων γίνεται πρόεδρος του Οργανισμού Ηνωμένων Ζώων. Τα γουρούνια εκτοπίζονται και αυτά και στο τέλος επιστρέφουν οι άνθρωποι!
Θυμάστε πως τελείωσε η «Φάρμα των ζώων» του Όργουελ όπου δεν μπορούσες να ξεχωρίσεις τα γουρούνια από τους ανθρώπους. Στο βιβλίο του Καπανδρέου οι άνθρωποι επιτίθενται ανακαταλαμβάνουν τη φάρμα, συλλαμβάνουν όλα τα ζώα, τα κλείνουν στα κλουβιά τους και οι μόνοι που γλυτώνουν, αφού το σκάνε από τους υπονόμους είναι οι αρουραίοι. Η μεγάλη επανάσταση των ζώων ξεχάστηκε για πάντα!
Αντί επιλόγου θα σας πω και ποιο φαντάζομαι ότι μπορεί να είναι το Γ μέρος αυτής της ιστορίας και απευθύνομαι προς τον Ανδρέα. Είναι όπως το λέει, ένα κείμενο πολιτικό, πολιτικού προβληματισμού. Κι εγώ προβληματιζόμουνα όταν το διάβαζα και έκανα τον εξής συνειρμό: «Η φάρμα των ζώων» αλλά και οι «Αρουραίοι», αν το σκεφτεί κανείς λίγο φιλοσοφικά, εκφράζουν μια αντιουμανιστική στάση. Δηλαδή, ο άνθρωπος είναι ο κακός στον Όργουελ αφού ο άνθρωπος  καταπιέζει και σφάζει τα ζώα. Η μεγάλη επανάσταση διώχνει τον άνθρωπο από τη φάρμα στον Όρογουελ. Στο τέλος, όμως, διαφθείρονται τα ζώα και επιστρέφουν ξανά οι άνθρωποί. Στο βιβλίο του Καπανδρέου πάλι αρχικά εκδιώκονται οι άνθρωποι, αλλά στο τέλος επιστρέφουν. Που σημαίνει ότι αποτυγχάνει και εδώ η επανάσταση.

Αν το σκεφτεί κανείς, εδώ υπάρχει ένα φιλοσοφικό ζήτημα, ένα κοινωνιολογικό, κοσμολογικό θέμα. Τι σηματοδοτεί αυτός ο αντιουμανισμός; Όλες οι νεωτερικές κοινωνίες, οι νεωτερικές δημοκρατίες στηρίχτηκαν σε μια ανθρωποκεντρική αντίληψη. Προφανώς ο άνθρωπος στις ανθρωποκεντρικές θεωρίες θεωρείται ανώτερος από τα ζώα. Είναι όμως ανώτερος; Ήδη από την εποχή του Όργουελ αρχίζει μια συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα. Εάν ο άνθρωπος είναι ανώτερος από τα ζώα ή αν όλο αυτό είναι ένα ιδεολόγημα για να εκμεταλλευόμαστε τα ζώα; Ειδικά σήμερα που ζούμε σε μια εποχή όπου απόδομούνται αξίες συνεχώς και ο ανθρωπισμός είναι μια αξία η οποία αμφισβητείται. Υπάρχουν πάρα πολλά κείμενα στον ακαδημαϊκό χώρο κυρίως, τα οποία χαρακτηρίζονται από αυτή την τάση αποδόμησης όλων των ανθρωποκεντρικών θεωριών. Η πρόσληψη πολλών είναι ότι σε μερικά χρόνια, όλος αυτός ο ανθρωποκεντρισμός πάνω στον οποίο έχουμε κτίσει τις κοινωνίες μας, θα θεωρείται αντιδραστική ιδεολογία. Ένα άλλοθι για να εκμεταλλευόμαστε τα ζώα, ένα ιδεολόγημα ότι δήθεν είμαστε ανώτεροι από τα ζώα. Δεν θα είναι εύκολο να μιλάς πλέον για ανθρωποκεντρική παιδεία ας πούμε, γιατί αυτό θα είναι μια μύηση των παιδιών σε εαυτή την αντιδραστική ιδεολογία.
Υπάρχει όμως και ένα άλλο ζήτημα που προκύπτει στις μέρες μας και είναι η σχέση του ανθρώπου με τις μηχανές, με τα ρομπότ και την τεχνητή νοημοσύνη. Το νέο ερώτημα που προκύπτει: είναι ο άνθρωπος ανώτερος από τις μηχανές; Τις μελλοντικές κοινωνίες θα τις εξουσιάζει ο άνθρωπος ή οι μηχανές;

Αυτή είναι λοιπόν η εισήγησή μου για το Γ μέρος της ιστορίας η οποία μπορεί να ξεκινά με μια επανάσταση των μηχανών εναντίον των ανθρώπων, στη φάρμα που κάποτε ανήκε στα ζώα. Το θέμα αυτό είναι συχνό στη λογοτεχνία του φανταστικού όπως για παράδειγμα στο Blade runner (του Philip Dick) όπου οι μηχανές αποκτούν και συναισθήματα. Το μόνο άλλοθι του ανθρώπου για να πει ότι είναι ανώτερος από τις μηχανές είναι ότι οι μηχανές δεν έχουν συναίσθημα. Αν όμως αποκτήσουν κάποτε συναίσθημα, τι γίνεται;

*Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου, Πρόεδρος Δ.Σ. Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου (ΘΟΚ)

[απομαγνητοφώνηση από την εισήγηση του Παντελή Βουτουρή στην παρουσίαση του βιβλίου που πραγματοποιήθηκεστις 25/4/2024 στο Πολιτιστικό Κέντρο Στροβόλου]

Ελένη Σιούφτα, Παντελής Βουτουρής, Ανδρέας Καπανδρέου