Βιβλιοθήκες και Βιβλιοθηκονομία στη Λογοτεχνία

 

Βιβλιοθήκες και Βιβλιοθηκονομία στη Λογοτεχνία

 

Ανδρέας Καπανδρέου

 Εισαγωγή

Η εισήγηση αυτή γράφτηκε για ένα συνέδριο που διοργάνωσε ο Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου (ΕΠΟΚ) με θέμα «Λογοτεχνία και διεπιστημονικότητα».

Από όλες τις θεματικές και τις επιστήμες που εξετάστηκαν στο Συνέδριο, οι βιβλιοθήκες και η Βιβλιοθηκονομία, η επιστήμη δηλαδή που ασχολείται με την οργάνωση και τη λειτουργία των βιβλιοθηκών, έχει ίσως την μεγαλύτερη εγγύτητα με τη λογοτεχνία.

Εδώ και αιώνες οι λογοτέχνες γράφουν τις σκέψεις και τι ιδέες τους σε βιβλία τα οποία φιλοξενούνται σε βιβλιοθήκες. Είναι επίσης παραδεκτό ότι οι περισσότεροι συγγραφείς έχουν μια ιδιαίτερη σχέση με τις βιβλιοθήκες μέσα στις οποίες,  πολύ συχνά, μελετούν και γράφουν. Λογικό είναι, λοιπόν, βιβλιοθήκες (δημόσιες, ακαδημαϊκές ακόμα και ιδιωτικές), αλλά και τα ίδια τα βιβλία ως αντικείμενα και ως φορείς ιδεών, να έχουν εμπνεύσει κάποιους συγγραφείς.

 

Βιβλιοθηκονόμοι - συγγραφείς

Παράδειγμα συγγραφέα του οποίου τα  λογοτεχνικά κείμενα επηρεάστηκαν από τη βιβλιοθηκονομική θεματολογία, είναι αυτό του Αργεντινού λογοτέχνη Χόρχε Λούις Μπόρχες[1] ο οποίος διετέλεσε και Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της χώρας του και με τον οποίο θα ασχοληθούμε στη συνέχεια εκτενέστερα.

Στον πιο οικείο, ελληνικό χώρο, έχουμε τον σημαντικό λογοτέχνη  Εμμανουήλ Ροΐδη[2] που διετέλεσε Έφορος (δηλαδή Διευθυντής) της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, ο οποίος μας άφησε ως παρακαταθήκη ένα κείμενο με τίτλο «Η Εθνική Βιβλιοθήκη εν έτει 1880».

Το κείμενο δεν είναι ακριβώς λογοτεχνικό αφού σε αυτό ο Ροΐδης καταγράφει την τότε κατάσταση της Βιβλιοθήκης παραθέτοντας πολύ ενδιαφέρουσες θέσεις και  προβληματισμούς για θέματα όπως η ταξινόμηση των βιβλίων, οι συχνές κλοπές από τη συλλογή, αλλά και οι πολιτικές παρεμβάσεις στους διορισμούς των υπαλλήλων που επηρέασαν και την ανάπτυξη της βιβλιοθήκης.

Θεωρείται πάντως ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του Εμμανουήλ Ροΐδη, εκδόθηκε και κυκλοφόρησε ως αυτόνομη έκδοση το 1880, ενώ έχει συμπεριληφθεί στη σειρά των απάντων του συγγραφέα.[3]

Εξάλλου, στο διήγημά του με τίτλο «Ιστορία ενός πιθήκου»[4], ο Ροΐδης μας περιγράφει έναν πανέξυπνο πίθηκο, τον Θωμά, ο οποίος εκτελούσε χρέη βιβλιοθηκαρίου στην ιδιωτική βιβλιοθήκη του πλούσιου ιδιοκτήτη του. 

Η ευστροφία μάλιστα του Θωμά να καταλαβαίνει ποιο βιβλίο του ζητούσε το αφεντικό του, σε συνδυασμό με την αναρριχητική του ικανότητα, τον καθιστούσε καλύτερο ακόμα και από τους ανθρώπους συναδέλφους του!

Η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ και ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες

Ο Χόρχε Λούις Μπόρχες είναι, ίσως, η πιο γνωστή, περίπτωση δημοφιλούς συγγραφέα – βιβλιοθηκονόμου.  

Μεταξύ των ετών 1937-1946 ο Μπόρχες δούλεψε στο παράρτημα Μιγκέλ Κανέ της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Μπουένος Άιρες ως βοηθός βιβλιοθηκονόμος. Εκεί λέγεται μάλιστα ότι οι συνάδελφοί του, του απαγόρευσαν να καταλογογραφεί περισσότερα από 100 βιβλία την ημέρα, κάτι που ο Μπόρχες έκανε μέσα σε περίπου μια ώρα. Περνούσε το υπόλοιπο της ημέρας στο υπόγειο της βιβλιοθήκης γράφοντας άρθρα και διηγήματα.

Το 1955, τυφλός πλέον, διορίστηκε  επικεφαλής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αργεντινής. Ο ίδιος ο Μπόρχες θα έγραφε σχολιάζοντας την τύφλωση και τον διορισμό του στη Βιβλιοθήκη: «ο Θεός μου έδωσε ταυτόχρονα τα βιβλία και τη νύχτα».

Στο αλληγορικό διήγημα φαντασίας με τίτλο  «Η βιβλιοθήκης της Βαβέλ»[5], ο Μπόρχες περιγράφει μια αχανή βιβλιοθήκη, χωρίς αρχή και τέλος, η οποία είναι πλήρης αφού περιλαμβάνει όλα τα βιβλία που έχουν ποτέ γραφτεί αλλά και όλα όσα είναι δυνατό να γραφούν στο μέλλον. Ο συγγραφέας περιγράφει με λεπτομέρεια τις αμέτρητες εξάγωνες αίθουσες, τα ράφια και τα βιβλία της βιβλιοθήκης.

Ο Μπόρχες, όμως, κάνει λόγο και για το «ολοκληρωτικό βιβλίο», που βρίσκεται κάπου μέσα στη χαώδη βιβλιοθήκη της Βαβέλ, το βιβλίο των βιβλίων, αυτό που περιλαμβάνει πληροφορίες για όλα τα άλλα βιβλία.

«Σε κάποιο ερμάριο κάποιου εξαγώνου θα πρέπει να υπάρχει ένα βιβλίο που είναι το κλειδί και η τέλεια επιτομή όλων των λοιπών: αν κάποιος βιβλιοθηκάριος το ‘χει διαβάσει, αυτό τον εξομοιώνει με θεό»[6].

Αναπαράσταση της πιθανής αρχιτεκτονικής των δωματίων και των ορόφων βάσει των περιγραφών του κειμένου

Τόσο μεγάλη ήταν επιρροή του έργου του Μπόρχες που όταν ο Ουμπέρτο Έκο[7] κλήθηκε τον Μάρτιο του 1981 να μιλήσει  για τα εικοσιπέντε χρόνια από την μετεγκατάσταση της Κοινοτικής Βιβλιοθήκης του Μιλάνου στο Palazzio Sormani, ξεκίνησε την ομιλία του ως εξής:

«Πιστεύω ότι, σε έναν τόπο τόσο αξιοσέβαστο, αρμόζει να αρχίσω, όπως σε μια χριστιανική τελετή, με την ανάγνωση της Βίβλου, όχι με σκοπό πληροφοριακό, εφόσον όταν διαβάζουμε ένα ιερό βιβλίο, όλοι ξέρουμε ήδη τι λέει, αλλά ακολουθώντας το τυπικό μιας λειτουργίας και για να διατεθούν κατάλληλα τα πνεύματα. Λοιπόν:», λέει ο Ιταλός λόγιος και ξεκινά να διαβάζει αποσπάσματα από τη Βιβλιοθήκης της Βαβέλ του Χόρχε Λούις Μπόρχες, και τελειώνει την ανάγνωσή του με τη λέξη «Αμήν!».

Ναι, σωστά αντιληφθήκατε, ο Έκο ουσιαστικά μας λέει ότι θεωρεί το διήγημα «Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ» τόσο ιερό για τις βιβλιοθήκες, όσο τη Βίβλο για τις εκκλησίες.

Ο Ουμπέρτο Έκο, όμως, δείχνει να επηρεάζεται από τη «Βιβλιοθήκη της Βαβέλ» και στο μυθιστόρημά του «Το όνομα του Ρόδου»[8].

Σε αυτό ο Ιταλός συγγραφέας παρουσιάζει τη βιβλιοθήκη του μοναστηριού που περιγράφει, με τη μορφή λαβυρίνθου όπου κάποιος εύκολα μπορεί να χαθεί (όπως δηλαδή και στη βιβλιοθήκη της Βαβέλ), ενώ το όνομα του υπεύθυνου  της βιβλιοθήκης είναι Jorge of Burgos [Χόρχε του Μπόρχος]  (που θυμίζει έντονα το όνομα Jorge Borges [Χόρχε Μπόρχες]). Η επιλογή του συγκεκριμένου ονόματος θεωρείται φόρος τιμής προς  στον Αργεντινό συγγραφέα.

«Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ» και η ιδέα της βιβλιοθήκης χωρίς όρια, επηρέασε όμως και άλλους συγγραφείς, όπως για παράδειγμα τον Γερμανό συγγραφέα Μίχαελ Έντε[9] που χρησιμοποίησε την ιδέα ενός σύμπαντος με εξάγωνα δωμάτια στον ναό των χιλίων θυρών του μυθιστορήματος «Ιστορία χωρίς τέλος»[10], τον Βρετανό Τέρυ Πράτσετ[11] που έκανε χρήση της άπειρης βιβλιοθήκης στη σειρά φανταστικών διηγημάτων  «Διάκοσμος»[12],  αλλά και τον Κύπριο φίλο και συνάδελφο Στέφανο Σταυρίδη[13] στο διήγημά του «Η βιβλιοθήκη του Ραβέλ»[14]. Στο διήγημά του ο Σταυρίδης μας παρουσιάζει μια φανταστική βιβλιοθήκη  στην οποία ο ιδιοκτήτης της, ο Ραβέλ, συγκεντρώνει υλικό που αφορά τα πάντα. Διατηρεί ακόμα και Αρχείο Αισθήσεων στο οποίο φυλάει ότι είναι δυνατόν να δει, να ακούσει, να μυριστεί ή να γευτεί κάποιος. Δεν χρειάζεται φυσικά να σχολιάσω το λογοπαίγνιο Βαβέλ – Ραβέλ.

Ο Μπόρχες, όμως, δημοσίευσε ακόμα ένα αλληγορικό διήγημα φαντασίας που έχει παρόμοια θεματολογία με τη «βιβλιοθήκη της Βαβέλ» αφού περιγράφει ένα βιβλίο με άπειρες σελίδες. Πρόκειται για το διήγημά του «Το βιβλίο της άμμου»[15] που δημοσιεύτηκε το 1975.

Σε αυτό το διήγημα ο Μπόρχες μας περιγράφει ένα βιβλίο του οποίου, όταν ο αναγνώστης γυρίζει κάποια από τις σελίδες του εμφανίζονται ως δια μαγείας νέες σελίδες στην αρχή και στο τέλος του βιβλίου, χωρίς αυτές να τελειώνουν ποτέ.

Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, που αγοράζει το βιβλίο, αφιερώνει τόσο πολύ χρόνο στην μελέτη του,  ώστε η ανάγνωση, του γίνεται εμμονή. Καταλογογραφεί τις απεικονίσεις του βιβλίου και αποφεύγει να βγει έξω από το σπίτι του φοβούμενος πως αν αφήσει το βιβλίο στο σπίτι αυτό θα κλαπεί. Στο τέλος, συνειδητοποιεί την τερατώδη φύση του βιβλίου και την επιρροή που του ασκεί και σκέφτεται να το καταστρέψει καίγοντας το. Δεν το κάνει όμως αναλογιζόμενος πως το κάψιμο ενός απείρου βιβλίου πιθανόν να δημιουργήσει άπειρο καπνό. Τελικά,  αποφασίζει να το πάει στην Εθνική Βιβλιοθήκη (της Αργεντινής) και να το τοποθετήσει ανάμεσα στα ράφια  που βρίσκονται στο υπόγειο, σκεπτόμενος πως το «καλύτερο μέρος για να κρύψει κάποιος ένα φύλλο είναι το δάσος».

Εξάλλου, στο αυτοβιογραφικό ποίημα με τίτλο «Ιούνιος 1968»[16]  ο Μπόρχες περιγράφει έναν τυφλό βιβλιοθηκονόμο που αντλεί ευχαρίστηση ταξινομώντας τα βιβλία μιας βιβλιοθήκης, ψηλαφώντας τα και αναγνωρίζοντάς τα με την αφή. Να θυμίσουμε εδώ πως ο ίδιος ο συγγραφέας που ήταν και βιβλιοθηκονόμος, έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του τυφλός

 «…ο άνθρωπος αυτός τακτοποιεί τα βιβλία πάνω στα ράφια που περιμένουν και νιώθει την περγαμηνή, το δέρμα, το πανί και την ηδονή που σου δίνει η πρόβλεψη μιας συνήθειας κι η καθιέρωση κάποιας τάξης».

Ο Μπόρχες, σε ένα άλλο ποίημα του, με τίτλο «Ο φύλακας των βιβλίων»[17] έχει ως πρωταγωνιστή και πάλι έναν φύλακα βιβλίων (δηλαδή έναν βιβλιοθηκονόμο).

Πλεούμενες βιβλιοθήκες

Ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Ιούλιος Βερν[18], στο μυθιστόρημα «Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα»[19] περιέγραψε τη Βιβλιοθήκη του «Ναυτίλου», του υποβρύχιου πλοίου που κυβερνούσε ο αυτοεξόριστος πλοίαρχος Νέμο.

Μέσα στον Ναυτίλο, λοιπόν, βρισκόταν μια μεγάλη βιβλιοθήκη με 12.000 δεμένα βιβλία σε διάφορες γλώσσες που κάλυπταν όλα τα γνωστά θέματα της εποχής και η οποία πρόσφερε ψυχαγωγία και γνώσεις στους επιβάτες του υποβρυχίου. Στη βιβλιοθήκη του Ναυτίλου μπορούσε κανείς να βρει «τα αριστουργήματα  των αρχαίων και νεότερων συγγραφέων, τα καλύτερα που γράφτηκαν στην ιστορία, την ποίηση, τη μυθιστοριογραφία, και την επιστήμη.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος[20] μιμούμενος κατά κάποιο τρόπο τον Ιούλιο Βέρν, βάζει και αυτός στο δικό του πλοίο, τον «Μέγα Ανατολικό»[21], μια τεράστια, πολύ πλούσια, πλεούμενη βιβλιοθήκη.

Η βιβλιοθήκη του Μεγάλου Ανατολικού, όπως μας περιγράφει ο Εμπειρίκος, κάλυπτε τους τρείς από τους τέσσερεις  τοίχους μιας μεγάλης αίθουσας του καραβιού και είχε πολλά και εξαιρετικά βιβλία. Ανάμεσα στους πέντε με έξι χιλιάδες τόμους της βιβλιοθήκης υπήρχαν τα πιο γνωστά λογοτεχνικά έργα. Βιβλία φιλοσοφίας, ιστορίας, ταξιδιωτικά, αλλά και κάποια ερωτικά βιβλία τοποθετημένα στα υψηλότερα και δυσκολότερο προσβάσιμα ράφια της βιβλιοθήκης. Για τον δανεισμό των βιβλίων από τη βιβλιοθήκη του Μεγάλου Ανατολικού, υπήρχαν ειδικοί κανονισμοί οι οποίοι ήταν αναρτημένοι στην είσοδο της βιβλιοθήκης.

Σε αυτό το πολυσυζητημένο για τις ερωτικές του περιγραφές  βιβλίο, ο Εμπειρίκος χρησιμοποίησε φυσικά και τη βιβλιοθήκη του Μεγάλου Ανατολικού ως μέρος ερωτικών συνευρέσεων των επιβατών του πλοίου.

Η ζωντανή βιβλιοθήκη του Ρέι Μπράντμερι

Ένα άλλο βιβλίο, σταθμός στην παγκόσμια λογοτεχνία, έχει να κάνει με μια διαφορετικού είδους, ζωντανή αυτή τη φορά βιβλιοθήκη. 

Πρόκειται για το «Φαρενάιτ 451»[22] του Ρέι Μπράντμπερι[23]. Το δυστοπικό αυτό μυθιστόρημα περιγράφει έναν φανταστικό κόσμο όπου όλα τα βιβλία είναι απαγορευμένα. Ο τίτλος Φαρενάιτ 451 αναφέρεται στη θερμοκρασία κατά την οποία ένα βιβλίο παίρνει φωτιά αφού σε αυτόν τον φανταστικό κόσμο του Μπράντμπερι οι Αρχές έκαιγαν όποιο βιβλίο εντόπιζαν. Σε έναν κόσμο, λοιπόν, χωρίς βιβλία κάποιοι αποφασίζουν να αποστηθίζουν τα αγαπημένα τους βιβλία, από ένα ο καθένας, έτσι ώστε όλοι μαζί να αποτελούν μια μυστική, ζωντανή, ανθρώπινη βιβλιοθήκη που διασώζει τη γνώση.

Η μαγική βιβλιοθήκη της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ

Η βιβλιοθήκη δεν θα μπορούσε να λείψει ούτε από τον φανταστικό κόσμο που δημιούργησε η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ[24] στη σειρά μυθιστορημάτων με ήρωα τον Χάρι Πότερ[25]

Η Βιβλιοθήκη του Χόγκουαρτς[26] βρισκόταν έξω από έναν διάδρομο στον πρώτο όροφο του Κάστρου και περιείχε δεκάδες χιλιάδες βιβλία, ανάμεσα σε στενούς διαδρόμους με χιλιάδες ράφια.

Τα βιβλία προστατεύονταν από την μάγισσα βιβλιοθηκονόμο μαντάμ Ίρμα Πινς[27] αλλά και από ξόρκια που είχαν τα ίδια τα βιβλία για να εμποδίσουν τους μαθητές να τα καταστρέψουν ή να τα κλέψουν[28].

Βιβλιοθήκες στη λογοτεχνία τρόμου

Βιβλία και βιβλιοθήκες, όμως συναντάμε και στη λογοτεχνία τρόμου.

Ο διάσημος συγγραφέας λογοτεχνίας τρόμου  Στίβεν Κίνγκ[29] στο μυθιστόρημα με τίτλο «Η αστυνομία της βιβλιοθήκης»[30] μετατρέπει τη βιβλιοθήκη σε ένα πεδίο μάχης με υπερφυσικά όντα[31], ενώ ο Χ. Φ Λάβκραφτ[32], ένας ακόμα συγγραφέας που ασχολήθηκε με τον υπερφυσικό τρόμο, συνέδεσε την εξαφάνιση της ελληνικής έκδοσης του φανταστικού βιβλίου «Νεκρονομικόν[33]» με το κάψιμο της Βιβλιοθήκης του Σάλεμ το 1692 συνδέοντάς το με την πραγματική γνωστή  ιστορία της δίκης των μαγισσών[34].

Βιβλιοθήκες ως χώροι εγκλημάτων

Από την άλλη, η Βρετανίδα συγγραφέας Ντόροθι Σάγιερς[35], στο διήγημά της «Φόνος στο Πέντεκοστ»[36] μας περιγράφει μια δολοφονία που οργανώθηκε χρησιμοποιώντας τα κενά φύλαξης και ελέγχου μιας πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης.

Τη βιβλιοθήκη ως χώρο εγκλήματος χρησιμοποίησαν συγγραφείς, όπως  οι Άγκαθα Κρίστι[37] στο βιβλίο της «Το πτώμα στη βιβλιοθήκη»[38], και ο  Τζον Μάντοξ Ρόμπερτς[39] στο βιβλίο του «Φόνος στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας»[40] .

Άλλες περιπτώσεις

Τη βιβλιοθήκη ως χώρο ερωτικών περιπτύξεων χρησιμοποιεί και ο Γάλλος συγγραφέας Ανρί Φρανσουά Ντεζεράμπλ[41] στο βιβλίο του «Αφέντρα και κυρά μου[42]».

Συγκεκριμένα, βάζει τον διανοούμενο βιβλιοθηκάριο που χάνει τα μυαλά του για μια νεαρή ηθοποιό, να την οδηγήσει στα άδυτα της Εθνικής Βιβλιοθήκης και να κάνουν τον παθιασμένο έρωτα πάνω σ’ ένα γραφείο όπου εκτίθενται τα διορθωμένα χειρόγραφα από «Τα άνθη του κακού του Μποντλέρ» και η πιο σπάνια έκδοση της πρώτης Βίβλου του Γουτεμβέργιου.

Στο μυθιστόρημα του Ματ Χέιγκ[43] (Matt Haig)  με τίτλο «Μεσάνυχτα στη Βιβλιοθήκη[44]», η μυστηριώδης βιβλιοθηκάριος δίνει στην πρωταγωνίστρια τη δυνατότητα επιλογής: «Ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο υπάρχει μια βιβλιοθήκη και μέσα σ’ αυτή τη βιβλιοθήκη, τα ράφια συνεχίζονται επ’ άπειρον. Κάθε βιβλίο σού δίνει μια ευκαιρία να δοκιμάσεις μιαν άλλη ζωή που θα μπορούσες να έχεις ζήσει. Να δεις πώς μπορεί να ήταν τα πράγματα, αν είχες κάνει διαφορετικές επιλογές… Θα είχες κάνει κάτι διαφορετικό, αν είχες την ευκαιρία να αναιρέσεις αυτά για τα οποία μετάνιωσες;»

Μια ενδιαφέρουσα και συνάμα κωμική προσέγγιση στο θέμα έχει ο Ζακ Ρουμπό[45] στο μυθιστόρημά του «Η ωραία Ορτάνς»[46] στο οποίο περιγράφει ένα αρνητικό πρότυπο βιβλιοθήκης στην οποία όλοι οι κανονισμοί αλλά και οι βιβλιοθηκονόμοι  προσπαθούν με κάθε τρόπο να αποτρέψουν τον αναγνώστη από το να εντοπίσει και να διαβάσει το βιβλίο που ψάχνει.

Το κεφάλαιο όπου αναφέρεται στη βιβλιοθήκη, περιγράφει και κάποιες φιγούρες ενοχλητικών αναγνωστών οι οποίοι συντελούν προς τον γενικό στόχο που είναι η με κάθε τρόπο παρενόχληση των επισκεπτών της βιβλιοθήκης.

Η Λιζέλ, η ηρωίδα του βιβλίου «Η κλέφτρα των βιβλίων»[47] του Αυστραλού συγγραφέα Μάρκους Ζούσακ[48] μάζευε με μανία βιβλία που πετούσαν οι Ναζί στη φωτιά για να τα κάψουν, έκλεβε βιβλία από τη βιβλιοθήκη του δημάρχου της πόλης αλλά και από όπου αλλού μπορούσε.

Ο Δημήτρης Μαμαλούκας[49] στο βιβλίο του με τίτλο «Η χαμένη βιβλιοθήκη του Δημήτριου Μόστρα»[50] μας μεταφέρει σε έναν κόσμο με σπάνια βιβλία, παλιές βιβλιοθήκες και χαμένες συλλογές.

Επιστρέφοντας στην κυπριακή λογοτεχνία θέλω να αναφερθώ στο διήγημα της Μόνας Σαββίδου-Θεοδούλου[51] με τίτλο  «Ταξιδεύοντας στο Καφενείο “Ο Εναέριος”  παρά θίν’ άλός»[52]. Σε αυτό η Κύπρια συγγραφέας μας περιγράφει την εμπειρία της με τις νυχτερίδες που κατοικούν στη Βιβλιοθήκη του Παλατιού ντέ Μάρφα στη Λισσαβόνα προστατεύοντας τα βιβλία από τον σκόρο με τον οποίο τρέφονται.

Ετοιμάζοντας αυτή την παρουσίαση, δεν απέφυγα τον πειρασμό να ανατρέξω και στα δικά μου βιβλία. Βιβλιοθηκονόμος και εγώ στο επάγγελμα[53] και ταυτόχρονα συγγραφέας, φαίνεται ότι και η δική μου έμπνευση, έστω και υποσυνείδητα, επηρεάστηκε από τις βιβλιοθήκες και τη βιβλιοθηκονομία, αφού σε κάθε βιβλίο μου υπάρχει τουλάχιστον μία  τέτοια αναφορά.

Έτσι, στο διήγημά μου με τίτλο «Το τρομακτικό μυστικό του Αϊνστάιν»[54], πρωταγωνιστής είναι ένας νεαρός εργαζόμενος στη Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος κατά την παραλαβή μιας δωρεάς ανακαλύπτει ένα παράξενο βιβλίο το οποίο αποτελεί κλειδί για την εξέλιξη της ιστορίας.

Στο διήγημα μου  «Ο γιος της μάγισσας», ο μοναχός Αρμίνιος εργάζεται ως αντιγραφέας περγαμηνών στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού ενώ και στο μυθιστόρημα μου με τίτλο «Ο μυστικός σύντροφος του Ρήγα»[55], ο πρωταγωνιστής καταφεύγει αυτοεξόριστος στη μοναστηριακή βιβλιοθήκη της μονής Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος, όπου διαβάζει με ζήλο, όποιο βιβλίο πέφτει στα χέρια του, με ιδιαίτερη προτίμηση, όμως, τα βιβλία φιλοσοφίας.

Τέλος, η βιβλιοθήκη του παράξενου συλλέκτη, στο διήγημα μου με τίτλο «Άσυλο κατατρεγμένων βιβλίων»[56], φιλοξενεί βιβλία «που έχουν κατά καιρούς διωχτεί, απαγορευτεί, ή, ακόμα βιβλία, αντίτυπα των οποίων έχουν καταστραφεί μαζικά». Βασισμένο στην ίδια ιστορία είναι και το ποίημα «Ωδή των βιβλίων για τα χαμένα αδέρφια τους»[57].

Επίλογος

Τα παραδείγματα που έχω αναφέρει σε αυτή την εικοσάλεπτη παρουσίαση, είναι  μόνο ενδεικτικά.

Οι βιβλιοθήκες και τα βιβλία τους βρίσκονται διάσπαρτα σε αμέτρητα λογοτεχνικά έργα, ενώ είμαι σίγουρος πως αυτή τη στιγμή που μιλούμε, κάπου, κάποιος συγγραφέας θα γράφει ένα λογοτεχνικό έργο αναφερόμενος σε κάποια βιβλιοθήκη.

Ελπίζω κάποτε να καταφέρω να κάνω μια εκτενέστερη παρουσίαση περιλαμβάνοντας και άλλους τίτλους και άλλους συγγραφείς, αφού το θέμα μοιάζει να είναι ανεξάντλητο. 

Τέλος θα ήθελα να σας προσκαλέσω στην έκθεση βιβλίων με θέμα τις βιβλιοθήκες και τη βιβλιοθηκονομία που στήσαμε στο περίπτερο της Κυπριακής Ένωσης Βιβλιοθηκονώμων – Επιστημόνων Πληροφόρησης (ΚΕΒΕΠ).

Η έκθεση είναι μια ευγενής παραχώρηση του συνάδελφου Μάριου Σωκράτους από την προσωπική του συλλογή και τον ευχαριστούμε πολύ για αυτό.

Ανδρέας Καπανδρέου

[Από την παρουσίαση στο πλαίσιο της 2ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλιοθήκης (Limassol International Book Fair), 18/11/2023.

---

[1] Jorge Luis Borges, Αργεντινός συγγραφέας. Γεννήθηκε το 1899 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής και πέθανε το 1986 στη Γενεύη της Ελβετίας. Ο Μπόρχες έγινε γνωστός για τα διηγήματά του (στα οποία κυριαρχεί το στοιχείο του φανταστικού). Ήταν επίσης δοκιμιογράφος, ποιητής και κριτικός. Εργάστηκε και ως βιβλιοθηκονόμος και διετέλεσε και διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αργεντινής.

[2] Έλληνας λογοτέχνης και δοκιμιογράφος. Έζησε μεταξύ των ετών 1836-1904. Διετέλεσε Έφορος – Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος από το 1878 μέχρι το 1903, με ορισμένες παύσεις που οφείλονταν στην εναλλαγή της διακυβέρνησης της χώρας μεταξύ Χαρίλαου Τρικούπη και Θεόδωρου Δηλιγιάννη. (Όταν εκλεγόταν ο Τρικούπης τον διόριζε και όταν εκλεγόταν ο Δηλιγιάννης τον απέλυε).

[3] Η Εθνική Βιβλιοθήκη εν έτει 1880 / Εμμανουήλ Ροίδης. Εν Αθήναις: εκ του βιβλιοπωλείου του Ανδρέου Κορομηλά, 1880. Το κείμενο ήταν ουσιαστικά μια έκθεση προς τον βουλευτή Αττικής Τιμολέοντα Φιλήμονα για την κατάσταση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Το 1913 συμπεριλήφθηκε στη σειρά των Έργων του Εμμανουήλ Ροΐδη και συγκεκριμένα στον τόμο VI «Πάρεργα και παραλειπόμενα».

[4]Αχρονολόγητο. Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο: Ιστορίες με ζώα / Εμμανουήλ Ροΐδης. Αθήνα: Επικαιρότητα, 1996.

[5] Το διήγημα γράφτηκε το 1941 και δημοσιεύτηκε το 1944 στη συλλογή διηγημάτων The Garden of Forking Paths (στα ελληνικά μεταφράστηκε ως «Λαβύρινθοι», εκδόσεις Καστανιώτη 1986).

[6] Από τη μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη στο βιβλίο «Περί Βιβλιοθηκών» / Διάφοροι. Αθήνα: Άγρα, 1993.

[7] Umberto Eco (1932-2016). Ιταλός συγγραφέας και φιλόσοφος.

[8]Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Ιταλία το 1980.

[9] Michael Ende (1929-1995). Γερμανός συγγραφέας φαντασίας και παιδικών βιβλίων.

[10] «The Neverending Story» είναι ένα μυθιστόρημα φαντασίας του Γερμανού συγγραφέα Michael Ende, που εκδόθηκε το 1979.

[11] Terry Pratchett (1948-2015). Άγγλος συγγραφέας μυθιστορημάτων φαντασίας, ιδιαίτερα κωμικών έργων. Είναι περισσότερο γνωστός για τη σειρά του Discworld.

[12] «Discworld» ονομάζεται ο φανταστικός κόσμος που αποτελεί τον άξονα της ομώνυμης σειράς 41 μυθιστορημάτων του Βρετανού συγγραφέα Terry Pratchett.

[13] Ο Στέφανος Σταυρίδης (1972- ), Κύπριος συγγραφέας διηγημάτων και ποιητής, διετέλεσε βιβλιοθηκονόμος στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κύπρου (2003-2021).

[14] Η βιβλιοθήκη του Ραβέλ / Στέφανος Σταυρίδης. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2008.

[15] «El libro de arena», 1975.

[16] Από την ποιητική συλλογή Elogio de la Sombra (Το εγκώμιο της σκιάς), 1969.

[17] Ο.π.

[18] Jules Gabriel Verne (1828–1905). Γάλλος μυθιστοριογράφος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας.

[19] «Vingt Mille Lieues sous les mers». Δημοσιεύτηκε μεταξύ των ετών 1869-1870, σε συνέχειες στο δεκαπενθήμερο γαλλικό περιοδικό Magasin d'éducation et de récréation.

[20] Έλληνας ποιητής, πεζογράφος, φωτογράφος και ψυχαναλυτής. Έζησε μεταξύ των ετών 1901-1975.

[21] Η συγγραφή του διήρκεσε από το 1945 μέχρι το 1951, ενώ η τελική του μορφή οριστικοποιήθηκε περίπου το 1970. Είναι ένα από τα τολμηρότερα βιβλία στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και αποτελεί το ογκωδέστερο ελληνικό μυθιστόρημα, το οποίο περιλαμβάνει 100 αριθμημένα κεφάλαια και περίπου 2.100 σελίδες. Η ελευθεροστομία του και το άκρως ερωτικό περιεχόμενό του προκάλεσαν πολλές αντιδράσεις.

[22] Fahrenheit 451. Βιβλίο επιστημονικής φαντασίας που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ το 1953.

[23] Ray Bradbury  (1920-2012), Αμερικανός συγγραφέας.

[24] J. K. Rowling (1965- ), Βρετανίδα συγγραφέας της σειράς μυθιστορημάτων με ήρωα τον Harry Potter.

[25] Harry Potter ονομάζεται η σειρά επτά μυθιστορημάτων φαντασίας από τη Βρετανίδα συγγραφέα J. K. Rowling. Οι τίτλοι των βιβλίων είναι: 1. Ο Χάρι Πότερ και η Φιλοσοφική Λίθος (Harry Potter and the Philosopher's Stone, 1997), 2. Ο Χάρι Πότερ και η Κάμαρα με τα Μυστικά (Harry Potter and the Chamber of Secrets, 1998), 3. Ο Χάρι Πότερ και ο Αιχμάλωτος του Αζκαμπάν (Harry Potter and the Prisoner of Azkaban, 1999), 4. Ο Χάρι Πότερ και το Κύπελλο της Φωτιάς (Harry Potter and the Goblet of Fire, 2000), 5. Ο Χάρι Πότερ και το Τάγμα του Φοίνικα (Harry Potter and the Order of the Phoenix, 2003), 6. Ο Χάρι Πότερ και ο Ημίαιμος Πρίγκιψ (Harry Potter and the Half-Blood Prince, 2005), 7. Ο Χάρι Πότερ και οι Κλήροι του Θανάτου (Harry Potter and the Deathly Hallows, 2007).

[26] Η Σχολή Μαγείας και Ξορκιών «Hogwarts» είναι φανταστικό αγγλικό οικοτροφείο μαγείας και πρόκειται για τον κύριο τόπο δράσης στη λογοτεχνική (και κινηματογραφική) σειρά του Harry Potter, καθώς και για το κυρίως σκηνικό στο σύμπαν του Μαγικού Κόσμου που δημιούργησε η J. K. Rowling.

[27] Irma Pince. Φανταστικός χαρακτήρας στη σειρά μυθιστορημάτων Harry Potter.

[28] Οι πληροφορίες για τη φανταστική βιβλιοθήκη του Hogwarts είναι παρμένες από τα βιβλία Hogwarts Mystery & Harry Potter και Magic Awakened & Hogwarts Legacy.

[29] Stephen King (1947 -), Αμερικανός συγγραφέας ιστοριών τρόμου.

[30] Το 1990 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Στίβεν Κινγκ με τίτλο «Four past Midnight». Ο τόμος περιλαμβάνει τέσσερα μυθιστορήματα:  1.The Langoliers, 2. Secret Window, Secret Garden, 3. The Library Policeman, 4. The Sun Dog. Κοινό χαρακτηριστικό στην πλοκή των τεσσάρων ιστοριών είναι τα στοιχεία του τρόμου και του υπερφυσικού. Το 1995, το μυθιστόρημα “The Library Policeman” κυκλοφόρησε, αυτόνομο, μεταφρασμένο στα ελληνικά με τίτλο «Η αστυνομία της βιβλιοθήκης».

[31] Από το οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης: Η αστυνομία της βιβλιοθήκης : Μυθιστόρημα / Stephen King · μετάφραση Χρύσα Τσαλικίδου. - Θεσσαλονίκη : Επιλογή / Θύραθεν, Χριστάκης, 1995

[32] Ο H. P. Lovecraft (1890-1937) ήταν Αμερικανός συγγραφέας περίεργων, επιστημονικών, φανταστικών και φαντασίας τρόμου.

[33] Necronomicon. Είναι φανταστικό βιβλίο, λογοτεχνικό δημιούργημα του H. P. Lovecraft ο οποίος το χρησιμοποίησε σε διάφορα έργα του. O Λάβκραφτ αναφέρει  την ύπαρξη του εν λόγω βιβλίου σε διάφορες ιστορίες του. Την πρώτη αναφορά στο Νεκρονομικόν την συναντούμε στο διήγημα του «Το Κυνηγόσκυλο» (“The Hound”) το οποίο γράφτηκε το 1922 και δημοσιεύτηκε το 1924. Σύμφωνα με τον Χ. Φ. Λάβκραφτ,  συγγραφέας του Νεκρονομικόν ήταν ένας  «Τρελός Άραβας» με το όνομα Αμπντούλ Αλχαζρέντ (Abdul Alhazred). Ο παράφρον  Άραβας είχε πρωτοαναφερθεί σε ένα άλλο διήγημά του Λάβκραφτ με τίτλο «Η Ανώνυμη Πόλη» (“The Nameless City”) που δημοσιεύτηκε το 1921. Αναφορά στο Νεκρονομικόν γίνεται επίσης στα διηγήματα του “"Pickman's Model" (1927),  "The Call of Cthulhu" (1928), The Dunwich Horror (1929), “The Diary of Alonzo Typer” (1938), καθώς και στις νουβέλες “The Case of Charles Dexter Ward”, (γράφτηκε το 1927 αλλά δημοσιεύτηκε το 1941 μετά τον θάνατο του συγγραφέα), και “At the Mountains of Madness” (γράφτηκε το 1931 και δημοσιεύτηκε το 1936).

[34] Η δίκη των μαγισσών του Σάλεμ είναι ένα πραγματικό περιστατικό της αποικιακής ιστορίας των ΗΠΑ, το οποίο οδήγησε στην καταδίκη και εκτέλεση κατοίκων του χωριού Σάλεμ στη Μασαχουσέτη, το 1692 με την κατηγορία της μαγείας.

[35] Dorothy L. Sayers (1893-1957)

[36] Διήγημα «Murder at Pentecost», από τη συλλογή διηγημάτων της Dorothy L. Sayers «Hangman’s Holiday» (1933).

[37] Agatha Christie (1890-1976). Αγγλίδα συγγραφέας αστυνομικών βιβλίων.

[38] The Body in the Library δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ το 1942.

[39] John Maddox Roberts (1947- ). Αμερικανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και ιστορικής λογοτεχνίας.

[40] The Temple of the Muses (1999)

[41] François-Henri Désérable (1987- ).

[42] Mon maître et mon vainqueur (2021).

[43] Matt Haig (1975- ), Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος.

[44] The Midnight Library (Canongate Books, 2020).

[45] Jacques Roubaud (1931- ), Γάλλος συγγραφέας.

[46] La Belle Hortense . Κυκλοφόρησε το 1985.

[47] The Book Thief (2005).

[48] Markus Zusak (1975- ). Αυστραλός συγγραφέας.  

[49] Δημήτρης Μαμαλούκας (1968- ).

[50] Η χαμένη βιβλιοθήκη του Δημήτριου Μόστρα / Δημήτρης Μαμαλούκας. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2007.

[51] Μόνα Σαββίδου-Θεοδούλου (1949- ). Κύπρια συγγραφέας.

[52] Από τη συλλογή διηγημάτων «Οδός Κουμανδαρίας: διηγήματα» / Μόνα Σαββίδου-Θεοδούλου. Λευκωσία: Αρμίδα. 2005.

[53] Από το 1996 μέχρι σήμερα εργάζομαι στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κύπρου.

[54] Από τη συλλογή διηγημάτων «Το τρομακτικό μυστικό του Αϊνστάιν: αλλόκοτα διηγήματα / Ανδρέας Καπανδρέου, Λευκωσία: Επιφανίου, 2010.

[55]Από το ιστορικό μυθιστόρημα – επιστημονικής φαντασίας  «Ο μυστικός σύντροφος του Ρήγα: η άγνωστη μαρτυρία του Ιωάννη Καρατζά» / Ανδρέας Καπανδρέου, Αθήνα: Συμπαντικές Διαδρομές, 2016.

[56] Από τη συλλογή διηγημάτων «Η παράξενη ιστορία του Ευριπίδη Παπαδόπουλου και άλλα διηγήματα» / Ανδρέας Καπανδρέου. Αθήνα: Συμπαντικές Διαδρομές, 2019.

[57] Από την ποιητική συλλογή «Το τέλος της Χιονάτης: ποίηση» / Ανδρέα Καπανδρέου. Αθήνα: Συμπαντικές Διαδρομές, 2017.