Το θεατρικό έργο Καλιγούλας του Αλμπέρ Καμύ

Η πρώτη Γαλλική έκδοση του 1944

Καλιγούλας (Caligula) ονομάζεται το θεατρικό έργο (σε 4 πράξεις) του Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus) το οποίο γράφτηκε το 1939 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1944 στο Παρίσι (εκδόσεις Gallimard).

Το έργο αποτέλεσε αντικείμενο πολλών αναθεωρήσεων αλλά και διασκευών και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, φυσικά και στην ελληνική*.

Ορισμένοι κριτικοί ανέφεραν ότι το έργο είναι υπαρξιακό αν και ο ίδιος ο Καμύ αρνήθηκε ότι υπηρετούσε αυτή τη φιλοσοφία. 

Η υπόθεση του έργου περιστρέφεται γύρω από την ιστορική μορφή του Καλιγούλα (Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Γερμανικός, 12-41μ.Χ.). 

Ο Καλιγούλας διετέλεσε αυτοκράτορας από το 37-41 μ.Χ., οπόταν και δολοφονήθηκε σε ηλικία 29 ετών.  Ο Γάιος κέρδισε το προσωνύμιο Καλιγούλας (που σημαίνει "μπότα μικρού στρατιώτη", υποκοριστικό της λέξης caliga) από τους στρατιώτες του πατέρα του, όταν παιδί ακόμα τον συνόδευε κατά τις εκστρατείες του στη Γερμανία.

Ήταν φημισμένος για τη σκληρότητα και την παράλογη συμπεριφορά του. Στην αρχή της θητείας του ήταν πολύ δημοφιλής, όμως πολύ σύντομα έγινε μισητός διότι εμφάνισε δείγματα αυταρχισμού και ασέβειας προς τη σύγκλητο, αλλά και το λαό του. Η παράνοια του Καλιγούλα, κορυφώθηκε όταν έχρισε συγκλητικό το άλογό του. Δολοφονήθηκε 4 χρόνια αφότου έγινε αυτοκράτορας.

Το θεατρικό έργο του Καμύ ξεκινά παρουσιάζοντας τον Καλιγούλα συγκλονισμένο από τον θάνατο της Δροσίλλας η οποία ήταν αδερφή και ταυτόχρονα ερωμένη του. Ο πόνος από το χαμό της αγαπημένης του μαζί με τη συνειδητοποίηση ότι  «οι άνθρωποι πεθαίνουν και δεν είναι ευτυχισμένοι» οδηγούν τον αυτοκράτορα σε μια παρανοϊκή συμπεριφορά η οποία περιφρονεί την ανθρώπινη ζωή και τις αξίες της.

Στο σενάριο του ο Καμύ παρουσιάζει τον Καλιγούλα να χειραγωγεί τη δική του δολοφονία προκαλώντας τους γύρω του, με τις ακραίες ενέργειες που κάνει εις βάρος τους,  να τον σκοτώσουν.

Σύμφωνα με τον ίδιο τον Καμύ: «Το έργο είναι η ιστορία μιας ανώτερης αυτοκτονίας. Είναι η ιστορία των πιο ανθρώπινων και των πιο τραγικών σφαλμάτων. O Καλιγούλας συναινεί να πεθάνει γιατί καταλαβαίνει πως κανείς δεν μπορεί να σωθεί μόνος του και ότι δεν μπορεί να είναι πραγματικά ελεύθερος».

*Σχετικά με τη μετάφραση:

Για τη μετάφραση του έργο, η οποία χαρακτηρίζεται ως εξαιρετικά δύσκολη σχολιάζουν δύο μεταφράστριες του έργου στα Ελληνικά:

Ολυμπία Καράγιωργα (μετάφραση για τις εκδόσεις Όμβρος, 2000): Δεν μεταφράζεις εύκολα τον

Εκδόσεις Όμβρος, 2000

«Καλιγούλα» του Albert Camus. Πρέπει να έχεις χτυπηθεί κι εσύ σε ανύποπτη στιγμή -έτσι καθώς κατεβαίνεις από κάποιο λεωφορείο ίσως, ή φέρνοντας το φλιτζάνι του καφέ στα χείλη, κοιτάζοντας μια χιλιοειδωμένη διαφήμιση -απ' τον κεραυνό:

"Οι άνθρωποι πεθαίνουν και δεν είναι ευτυχισμένοι".

Ή από τον άλλο, εκείνον που καθώς πέφτει βλέπεις:

"Όλο και λιγοστεύουν οι άνθρωποι γύρω μου, παράξενο...".

Αυτοί που "σκοτώσαμε" ξεχνώντας να τους αγαπήσομε, αυτοί που έφυγαν χωρίς ποτέ να μάθουν πόσο τους είχαμε αγαπήσει. Για όποια αιτία. Λιγοστεύουν.

Πρέπει νάχεις ζήσει και συ την απελπισία της ερήμου. Της ερήμου του Camus, αυτής που αγγίζει η θάλασσα της Αφρικής και της άλλης. Της γνωστής της άλλης...

Και νάχεις νοιώσει την ανάγκη να τη σταματήσεις την απελπισία αυτή. Με την εκδίκηση, γιατί σου αρνήθηκε όποια δροσιά ή με την πίστη πως κάπου, κάποια μέρα η όαση με τις φοινικιές θα σε περιμένει.

Θέλω να πω, πώς κοιτάζοντας ξανά τη μετάφραση αυτή του 1963 με 1965, που η πιο πολλή έγινε στο καυτό καλοκαίρι εκεί στην Αίγυπτο, πως δεν φτάνει να ξέρεις Γαλλικά, και τα πιο φίνα, για να μεταφράσεις τον "Καλιγούλα".

Καθόλου δεν φτάνει.

Κάπα Εκδοτική, 2017

Φρανσουάζ Αρβανίτη (μετάφραση του έργου για την Κάπα Εκδοτική, 2017): Είμαι ευγνώμων, πριν απ' όλα στην Αλίκη Δανέζη Knutsen, που είχε την πρωτότυπη ιδέα να αναθέσει τη μετάφραση του Καλιγούλα της σε κάποιον που η μητρική του γλώσσα δεν είναι η ελληνική αλλά η γαλλική. Αυτό δεν είναι άσχετο: ο Καμύ είναι μέρος της κουλτούρας μου από τα σχολικά μου χρόνια, όταν μας μάθαιναν να εκτιμάμε τη γλώσσα κάθε συγγραφέα -όπως ακριβώς και δική του ιδιαίτερη γλώσσα- και να τη σεβόμαστε σαν τέτοια. Αυτός ο σεβασμός με οδήγησε στη δουλειά μου: να κρατήσω, όσο το δυνατόν, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της γλώσσας του Καμύ. Μια γλώσσα αυστηρά, θα έλεγα αυστηρότατα, επιλεγμένη να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του προθέσεις και εδώ πιο συγκεκριμένα τις δραματουργικές του προθέσεις.

Ο Καμύ ήταν πρωτίστως θεατράνθρωπος, πράγμα που διεκδικούσε με κάθε ευκαιρία. Η δραματικότητα είναι στον λόγο του έμφυτη και αποδεικνύεται ιδιαίτερα έντονη στο έργο αυτό. Κάθε ατάκα των ηθοποιών -και περισσότερο βέβαια του ίδιου του Καλιγούλα- είναι σαν πέτρα που πετιέται και πρέπει οπωσδήποτε να πετύχει τον στόχο της, δηλαδή την ακριβή έκφραση των διαθέσεων, συναισθημάτων του κάθε προσώπου.

Εάν λοιπόν η δουλειά του μεταφραστή, το καθήκον του, είναι πάντα να αποδίδει με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα όλες τις αποχρώσεις του λόγου του συγγραφέα, τότε ήμουν τυχερή: ποια άλλη γλώσσα θα ήταν πιο κατάλληλη για να "μεταφράσει" ένα τέτοιο δράμα όπως ο Καλιγούλας του Καμύ απ' αυτήν που υπήρξε κάποτε -έστω στην αρχαία της μορφή- η γλώσσα των πρωτομαστόρων του θεάτρου, Σοφοκλή και Ευριπίδη;

Στη μάχη που έδωσα να μεταφέρω τον λόγο του Καμύ στην ελληνική γλώσσα, πήρα το μέρος του Καμύ.

Το έργο στο Διεθνές Φεστιβάλ Κύπρια 2017

Από την παράσταση στα Κύπρια 2017

Είχα την τύχη να παρακολουθήσω το θεατρικό έργο στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Κύπρια 

2017. Το έργο πλαισιωνόταν με την  πρωτότυπη μουσική του Blaine Reininger ζωντανή επί σκηνής. Την εξαιρετική μετάφραση έκανε η Φρανσουάζ Αρβανίτη και η σκηνοθεσία ήταν της Αλίκης Δανέζη Knutsen.

Στο έργο έπαιξαν οι ηθοποιοί: Γιάννης Στάνκογλου, Στέλα Φυρογένη, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Μιχάλης Afolayan, Κώστας Νικούλι, Αριστοτέλης Αποσκίτης, Κώστας Λάσκος, Χάρης Εμμανουήλ, Γιώργος Νάκος, Δημήτρης Λιόλιος, Στράτος Σωπύλης και Αναστασία Γεωργοπούλου.

Από την περιγραφή του έργου:

Ο «Καλιγούλας», το κορυφαίο έργο του βραβευμένου με Νόμπελ Αλμπέρ Καμύ, σε σκηνοθεσία Αλίκης Δανέζη Knutsen, με το Γιάννη Στάνκογλου στον ομώνυμο ρόλο, τη Στέλα Φυρογένη στο ρόλο της Σεζόνια, έναν πολυμελή θίασο 13 ηθοποιών και πρωτότυπη μουσική live από τον Blaine Reininger των Tuxedomoon, παρουσιάζεται στo Διεθνές Φεστιβάλ «Κύπρια», μετά την επιτυχία που σημείωσε η παράσταση σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.

Η Αλίκη Δανέζη Knutsen σκηνοθετεί ένα από τα πιο σημαντικά θεατρικά έργα του 20ου αιώνα, αποτυπώνοντας επί σκηνής την δραματική πορεία του Καλιγούλα προς το θάνατο ως μια πράξη «αυτοθυσίας» κι όχι παραφροσύνης.