Η «Άρνηση», τα μεγάλα «Ναι» και τα μεγάλα «Όχι» στον Δάντη και τον Κ. Π. Καβάφη

 

Ο Κ.Π. Καβάφης διαφοροποιείται από τον Δάντη Αλιγκέρι (Dante Alighieri) ως προς την ερμηνεία της «μεγάλης άρνησης», αφού μετασχηματίζει την έννοια από πράξη δειλίας, όπως την παρουσιάζει ο Δάντης, σε ένδειξη αυτογνωσίας, ακεραιότητας και ηθικής επιλογής. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο ποίημά του «Che fece… il gran rifiuto», όπου αφαιρεί σκόπιμα τη φράση «per vilta» (από δειλία) από τον δαντικό στίχο και αναδιαμορφώνει την έννοια της άρνησης ως πράξη ανδρείας και συνειδητής επιλογής.​

Στην Κόλαση του Δάντη, η φράση «che fece per vilta il gran rifiuto» αναφέρεται στον Πάπα Κέλστο Ε΄, ο οποίος αποχώρησε από την εξουσία λόγω δειλίας και αδυναμίας να αντιμετωπίσει τις πολιτικές πιέσεις, και τιμωρείται για την αδράνειά του.

Ο Δάντης, στο περίφημο 33ο άσμα της Κόλασης, περιγράφει την "μεγάλη άρνηση" ως πράξη δειλίας και αδυναμίας, που συνιστά ηθική αποστέρηση. Στο ποίημά του, το μεγάλο "Όχι" ή "Rifiuto" προέρχεται από δειλία ("per viltà"), δηλαδή φόβο να πάρει κανείς θέση ή να ακολουθήσει το δρόμο της αρετής και του καλού. Αυτή η στάση χαρακτηρίζεται από τον Δάντη ως καταδικαστέα, επειδή ο κατά δειλία άνθρωπος αρνείται να κάνει επιλογές και να αναλάβει ευθυνές, παραμένοντας ουσιαστικά ανήμπορος να σωθεί ή να προοδεύσει πνευματικά.

Αντίθετα, ο Καβάφης αποκόπτει την αναφορά στη δειλία και παρουσιάζει την άρνηση ως μια δύσκολη αλλά αξιοπρεπή επιλογή, η οποία απαιτεί ψυχικό σθένος και συνειδητοποίηση.​ Στο ποίημα «Che fece… il gran rifiuto», ο Καβάφης αναφέρεται σε ανθρώπους που βιώνουν μια κρίσιμη στιγμή όπου πρέπει να πουν το «μεγάλο Ναι» ή το «μεγάλο Όχι». Η άρνηση δεν είναι αποτέλεσμα δειλίας, αλλά συνειδητής απόφασης, βασισμένης σε λογική και αίσθηση αξιών:​

«Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα

που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι

να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τό ’χει

έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.

Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Aν ρωτιούνταν πάλι,

όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει

εκείνο τ’ όχι — το σωστό — εις όλην την ζωή του

Αυτή η άποψη αντανακλάται και σε άλλα ποιήματα του Καβάφη, όπως το «Πρόσθεσις», όπου ο ποιητής εκφράζει χαρά για το γεγονός ότι δεν αριθμήθηκε στη «μεγάλη πρόσθεση» εκείνων που μισεί, δηλαδή στη συλλογικότητα της μεσότητας και της προσομοίωσης. Η άρνηση να συμμετάσχει σε αυτή την πρόσθεση είναι πράξη αυτογνωσίας και διατήρησης της ατομικής ακεραιότητας.

Αν ευτυχής ή δυστυχής είμαι δεν εξετάζω.

Πλην ένα πράγμα με χαράν στον νου μου πάντα βάζω —

που στην μεγάλη πρόσθεσι (την πρόσθεσί των που μισώ)

που έχει τόσους αριθμούς, δεν είμ’ εγώ εκεί

απ’ τες πολλές μονάδες μια. Μες στ’ ολικό ποσό

δεν αριθμήθηκα. Κι αυτή η χαρά μ’ αρκεί.

Έτσι, ο Καβάφης υψώνει την άρνηση από αμαρτία σε ηθικό ανάστημα, αντανακλώντας την προσωπική του στάση απέναντι στην κοινωνική συμβατικότητα. ​

Συνοπτικά, για τον Δάντη η μεγάλη άρνηση είναι μια πράξη δειλίας χωρίς ηθική αξία, σε αντίθεση με τον Καβάφη που την παρουσιάζει ως ένδειξη αυτοσυνειδησίας και ηθικής ακεραιότητας