Η ελευθερία της έκφρασης και το ζήτημα της κρατικής χρηματοδότησης (με αφορμή την απόσυρση του λευκώματος της Κυπριακής αποστολής από την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας 2025)

 

Η ελευθερία του λόγου δεν υπάρχει για να προστατεύει τις απόψεις που μας αρέσουν, αλλά αυτές που μας ενοχλούν.

Ζούμε σε μια εποχή που η ελευθερία έκφρασης θεωρείται κεκτημένο δικαίωμα. Όμως, συχνά βιώνουμε λογοκρισία, υποκρισία και μηδενική ανεκτικότητα σε ό,τι αποκλίνει από τα πιστεύω μας ή από την «πολιτικώς ορθή άποψη», όπως την αντιλαμβανόμαστε. Αν κάτι μάς προκαλεί δυσφορία ή πολιτική αμηχανία, το χαρακτηρίζουμε «τοξικό». Αν δεν συνάδει με το δικό μας αφήγημα, το διαγράφουμε, το «ακυρώνουμε», το σιωπούμε.

Η απόσυρση του λευκώματος της Κυπριακής συμμετοχής στη Μπιενάλε 2025

Η συζήτηση για την απόσυρση του λευκώματος από την Kυπριακή συμμετοχή στη Μπιενάλε 2025, όμως, δεν πρέπει να συγχέεται με την απαγόρευση ή λογοκρισία της ίδιας της έκφρασης του δημιουργού. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να εμποδίσει οποιονδήποτε να δημιουργεί, να εκφράζεται, να δημοσιεύει ή να εκθέτει τα έργα του — αρκεί αυτό να γίνεται με δικά του μέσα και όχι με χρήματα του κράτους.

Η κρατική χρηματοδότηση είναι μια πράξη επιλογής, όχι λευκή επιταγή. Το δημόσιο χρήμα — τα χρήματα όλων των πολιτών — δεν μπορεί να χρησιμοποιείται για να προωθείται οποιαδήποτε άποψη ή αισθητική, ανεξαρτήτως περιεχομένου, χωρίς δημόσιο διάλογο και χωρίς κριτήρια. Δεν είναι λογοκρισία να απαιτούμε από το κράτος να είναι ουδέτερο και να μην παίρνει θέση υπέρ ή κατά συγκεκριμένων ιδεολογιών, θρησκευτικών ή πολιτικών τοποθετήσεων, όταν χρηματοδοτεί καλλιτεχνικές δράσεις.

Ελευθερία της έκφρασης σημαίνει ότι ο καθένας μπορεί να γράφει, να σατιρίζει, να δημιουργεί και να δημοσιεύει ό,τι θέλει — αλλά με δικά του έξοδα. Το κράτος δεν υποχρεούται να χρηματοδοτεί κάθε άποψη, κάθε έργο, κάθε καλλιτεχνική πρόκληση. Η απόσυρση ενός έργου από μια κρατική συμμετοχή δεν είναι λογοκρισία, εφόσον ο δημιουργός μπορεί ελεύθερα να το εκδώσει και να το προωθήσει με δικά του μέσα.

Το να ζητά κανείς να μην εκπροσωπείται η Κύπρος διεθνώς με ένα έργο που διχάζει, προσβάλλει ή προκαλεί έντονες αντιδράσεις, δεν σημαίνει ότι ζητά να φιμωθεί ο δημιουργός. Σημαίνει ότι το κράτος, ως εκπρόσωπος όλων των πολιτών, οφείλει να είναι προσεκτικό σε ό,τι προβάλλει ως εθνική ταυτότητα και πολιτιστική κληρονομιά.

Η δημοκρατία χωρίς διαφωνία δεν υπάρχει. Όμως, η δημοκρατία απαιτεί και διάκριση ανάμεσα στην ελευθερία της ατομικής έκφρασης και στη συλλογική ευθύνη της δημόσιας εκπροσώπησης. Όποιος θέλει να εκφράζεται ελεύθερα, μπορεί και πρέπει να το κάνει. Όποιος θέλει να εκπροσωπεί το σύνολο, οφείλει να σέβεται και το σύνολο — και να αναλαμβάνει το κόστος της επιλογής του.

Ας υπερασπιστούμε, λοιπόν, το δικαίωμα του καθενός να δημιουργεί, να σατιρίζει, να προκαλεί, να δημοσιεύει — αλλά ας απαιτήσουμε, με  το ίδιο σθένος, την υπεράσπιση του δικαιώματος της κοινωνίας να επιλέγει τι προβάλλει ως δικό της, και τι όχι.

Η απόσυρση του λευκώματος από τη Μπιενάλε 2025 δεν είναι πράξη λογοκρισίας, αλλά αναγνώριση της διάκρισης ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και στη συλλογική ευθύνη της δημόσιας εκπροσώπησης. Η ελευθερία της έκφρασης είναι αδιαπραγμάτευτη — αλλά η κρατική χρηματοδότηση δεν είναι αυτονόητη ούτε υποχρεωτική για κανέναν.

Το Κράτος λοιπόν οφείλει να διασφαλίζει το δικαίωμα του κάθε πολίτη να εκφράζει όποιες απόψεις θέλει, όσο ακραίες και αν είναι αυτές και να τις δημοσιοποιήσει όπως νομίζει, με δικά του όμως μέσα, όχι με τα χρήματα του κράτους και  των συμπολιτών του, που ίσως διαφωνούν.

Σημαντική διευκρίνηση: Ο υπογράφων υπερασπίστηκε δημόσια τον εικαστικό Γιώργο Γαβριήλ όταν έγινε στόχος μαζικής κατακραυγής για έργα που τόλμησαν να αναμετρηθούν με τον θεσμικό και θρησκευτικό συντηρητισμό της Κύπρου.  

Υπερασπίστηκε και το δικαίωμα των σκιτσογράφων  ΠΙΝ και Αρκά να εκφράζονται ελεύθερα, όταν κάποιοι τους λοιδορούσαν επειδή διαφωνούσαν πολιτικά μαζί τους.