Ο Tzvetan Todorov για τη Λογοτεχνία του Φανταστικού

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες σχετικά με το τι είναι η λοφοτεχνία του φανταστικού.
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρίες είναι αυτή του φιλόσοφου Tzvetan Todorov, η οποία θεωρείται και ως η σημαντικότερη συνεισφορά του στη θεωρία της λογοτεχνίας.

Ο Todorov  ορίζει το φανταστικό ως ένα γεγονός που συμβαίνει στον κόσμο μας και μοιάζει να είναι υπερφυσικό. Για το συγκεκριμένο συμβάν πρέπει να αποφασίσουμε κατά πόσο αυτό ήταν μια ψευδαίσθηση ή αν συνέβηκε στη πραγματικότητα.  (Ο Todorov χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τον Alvaro, ένα χαρακτήρα του Jacques Cazotte από το βιβλίο «Le Diable amoureux» [Ο ερωτευμένος Διάβολος] προκειμένου να μας παρουσιάσει ένα φανταστικό γεγονός.  Στη συγκεκριμένη ιστορία ο Alvaro πρέπει να αποφασίσει κατά πόσο η γυναίκα με την οποία είναι ερωτευμένος, είναι πραγματική γυναίκα ή ο ίδιος ο Διάβολος).

Κατά τη διαδικασία της επιλογής κατά πόσο ένα γεγονός είναι πραγματικό ή φανταστικό, μπαίνουμε, σύμφωνα με τον Todorov, στα είδη του φανταστικού παράξενου (ανοίκειου) και του φανταστικού θαυμαστού.

Στο φανταστικό παράξενο (ανοίκειο), το γεγονός που συμβαίνει, είναι στη πραγματικότητα κάποιου είδους ψευδαίσθηση. Οι «νόμοι της πραγματικής ζωής» παραμένουν άθικτοι, όπως τους γνωρίζαμε, και επίσης παρουσιάζεται μια λογική εξήγηση για το γεγονός. Το φανταστικό/υπερφυσικό γεγονός, σε αυτή τη περίπτωση μπορεί να ήταν στην πραγματικότητα ένα όνειρο, μια οπτασία, να οφείλεται σε χρήση ναρκωτικών ουσιών, σε τρέλα κτλ.

Αντίθετα, στο φανταστικό θαυμαστό, δεχόμαστε ότι το υπερφυσικό γεγονός συνέβηκε στην πραγματικότητα, οπότε θα πρέπει να αναθεωρήσουμε τους «νόμους της πραγματικής ζωής», που ξέραμε μέχρι σήμερα, προκειμένου να εξηγήσουμε το φαινόμενο.

Πραγματικά φανταστικό κείμενο έχουμε μόνο όταν ο εμπλεκόμενος αναγνώστης δεν μπορεί να επιλέξει κατά πόσο αυτό που διαβάζει συνέβηκε ή όχι στη πραγματικότητα.

Το φανταστικό δηλαδή, σύμφωνα με τον Todorov, καλύπτει τον χρόνο της αβεβαιότητας· από τη στιγμή που διαλέγει κανείς τη μια ή την άλλη απάντηση, εγκαταλείπει το φανταστικό, για να μπει σ’ ένα γειτονικό γεγονός, στο παράξενο ή το θαυμαστό. Το φανταστικό είναι ο δισταγμός που δοκιμάζει ένα ον, που δεν γνωρίζει παρά τους φυσικούς νόμους, μπροστά σ’ ένα συμβάν με υπερφυσική εμφάνιση.

Η κατάταξη του Todorov:

1. Αμιγές παράξενο (συμβάντα που μπορούν να εξηγούνται τέλεια με τους νόμους της λογικής, αλλά που είναι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, απίστευτα, αλλόκοτα, συγκλονιστικά, ιδιόρρυθμα, ανησυχητικά, ασυνήθιστα).

2. Φανταστικό παράξενο (συμβάντα που φαίνονται υπερφυσικά μέσα σ’ όλη την ιστορία, αλλά δέχονται στο τέλος μιαν ορθολογική εξήγηση).

3. [Αμιγές φανταστικό] (βρίσκεται μεταξύ φανταστικού παράξενου και φανταστικού θαυμαστού).

4. Φανταστικό θαυμαστό (αφηγήσεις που παρουσιάζονται ως φανταστικές και που τελειώνουν με μια αποδοχή του υπερφυσικού).

5. Αμιγές θαυμαστό (τα υπερφυσικά στοιχεία δεν προκαλούν καμία ιδιαίτερη αντίδραση ούτε στους ήρωες του έργου, ούτε και στον αναγνώστη. Παράδειγμα αμιγώς θαυμαστού, είναι το μαγικό παραμύθι).

Ο Todorov για τον Edgar Alan Poe και το φανταστικό:

Γενικά, στο έργο του Poe δεν βρίσκουμε διηγήσεις φανταστικές, με τη στενή σημασία, εκτός ίσως από τη «Διήγηση των Τραχέων» [A Tale of the Ragged Mountains] και τον Μαύρο γάτο [The Black Cat]. Οι νουβέλες του προκύπτουν σχεδόν όλες από το παράξενο, και, μερικές, από το θαυμαστό. Ωστόσο, τόσο με τα θέματα, όσο και με τις τεχνικές που επεξεργάστηκε, ο Poe παραμένει πολύ κοντά στους συγγραφείς του φανταστικού.

Ο πυρήνας του φανταστικού... Μέσα σε ένα κόσμο που φυσικά είναι ο δικός μας, ο κόσμος που γνωρίζουμε, χωρίς διαβόλους, συλφίδες, βαμπίρ, συμβαίνει ένα γεγονός που οι νόμοι του οικείου μας κόσμου δεν μπορούν να το εξηγήσουν. Αυτός που αντιλαμβάνεται το γεγονός οφείλει να διαλέξει μια από τις δύο δυνατές λύσεις: είτε πρόκειται για παραπλάνηση των αισθήσεων, για ένα προϊόν της φαντασίας, οπότε οι νόμοι του κόσμου παραμένουν ως έχουν, είτε πάλι το γεγονός συνέβη στα αλήθεια, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της πραγματικότητας, οπότε την πραγματικότητα αυτή τη διέπουν νόμοι άγνωστοι σε εμάς. 

Ένα βιβλίο - εγχειρίδιο και, ταυτόχρονα, μια μαγευτική περιπλάνηση στο χώρο της λογοτεχνίας του φανταστικού με τους ήρωες που νιώθουν συνεχώς και ξεκάθαρα την αντίφαση ανάμεσα στους δύο κόσμους, τον κόσμο του πραγματικού και τον κόσμο του φανταστικού, και εκπλήσσονται μπροστά στα ασυνήθιστα πράγματα που τους περιβάλλουν.

(Από το βιβλίο: Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία / Τσβετάν Τοντόροφ ; μετάφ. Αριστέα Παρίση.  Αθήνα : Οδυσσέας, 1991).