Ο Μάκης Πανώριος για την Ελληνική Φανταστική Λογοτεχνία

[…] [Στη σύγχρονη Ελλάδα] η φανταστική λογοτεχνία, κατηγορούμενη απ’ τους παρωπιδικούς εστέτ, μελετητές, κριτικούς και λογοτέχνες, έμεινε έξω του νυμφώνος, σαν παραλογοτεχνία. Όλοι οι ξένοι μελετητές, ωστόσο, έχουν φυσικά διαφορετική γνώμη, αλλ’ αυτό είναι μια άλλη ιστορία. […] Η επίσημη λογοτεχνία [στην Ελλάδα] με τους φανταχτερούς εκπροσώπους της δε θα καταδεχτεί ν’ ασχοληθεί με το φανταστικό. Είναι ζήτημα κι αν το γνωρίζει. Απ’ το ύψος του εστετισμού της, της περιφρονητικής υπεροψίας της και της στενόθωρης ηθογραφικής στάνης μέσα στην οποία επιμένει να στριφογυρίζει, θεωρεί τον Βέρν «παιδικό συγγραφέα» και τον Πόε μοναδική περίπτωση, συγγραφέα με δαιμονική φαντασία, αλλά όχι παράδειγμα προς μίμηση. Το φανταστικό θεωρείται πάντα παραφιλολογία, ακόμα και σήμερα, και το μεγάλο, σπουδαίο κομμάτι της, η Επιστημονική Φαντασία, αρνητική, κι απ’ ορισμένους υστερικούς, φασιστική.

[…] Με τον όρο Φανταστική Λογοτεχνία προσδιορίζουμε ένα συγκεκριμένο είδος γραπτού λόγου. Όπως και κάθε άλλο είδος λογοτεχνίας, με όλα τα παρακλάδια του, το ίδιο και η φανταστική δεν είναι παρά η αντανάκλαση της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας που τη γέννησε. […] Η Επιστημονική Φαντασία είναι παρακλάδι της Φανταστικής Λογοτεχνίας η οποία έφτασε σχεδόν στο σημείο να την εκτοπίσει.

[…] Οι Έλληνες είχαν όλες τις προϋποθέσεις να’ χουν την ωραιότερη φανταστική λογοτεχνία του κόσμου πλάι στη πραγματική τους.

[…] Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου παραμένουν δύο τέλεια έμμετρα φανταστικά μυθιστορήματα στα οποία οι σύγχρονες  έννοιες του φανταστικού, σύγκρουση-αντίφαση, εισβολή ανορθολογικού στο ορθολογικό, υπάρχουν αποστομωτικά σε μια σπάνια συμμετρία και αρμονία.

[…] Ανάλογα στοιχεία-σύμβολα θα συναντήσουμε και στους τρείς μεγάλους τραγικούς ποιητές, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη. Υπεράνθρωπα πλάσματα, αλλόκοσμα και μυστηριώδη τέρατα, ιπτάμενα άρματα, φαντάσματα, νεκροί που επιστρέφουν, εξωτικοί τόποι, μάγισσες που πετούν στον ουρανό καβάλα σε φτερωτούς δράκοντες, μαγικά αντικείμενα παρελαύνουν απ΄ τα μνημειώδη έργα τους δίνοντας έτσι μιαν άλλη διάσταση στην ποιητική φαντασία.

[…] Αλλά και η Αττική Κωμωδία με τον κορυφαίο εκπρόσωπό της Αριστοφάνη προσφέρει πλήθος στοιχεία. Γιγάντια σκαθάρια ταξιδεύουν στον ουρανό, ιπτάμενες πολιτείες αιωρούνται ανάμεσα στα σύννεφα, πλάσματα του νερού και του αέρα κάνουν την εμφάνισή τους, ζώα που μιλούν, ξωτικά, Σάτυροι, Σιληνοί, ταξίδια στο διάστημα και στον Άδη κι άλλα πολλά φανταστικά και γοητευτικά και ονειρεμένα.

[…] Το πρώτο ίσως εντυπωσιακό σχεδίασμα ουτοπικής πολιτείας είναι η φανταστική Πολιτεία, του Πλάτωνα. […] Αλλά η σημασία της φανταστικής πλατωνικής Πολιτείας δεν περιορίζεται μόνο στο ότι είναι το πρώτο αξεπέραστο πρότυπο. Είναι πιο πλατιά. Μέσα στην απέραντη τοιχογραφία της υπάρχουν πλήθος άλλα στοιχεία και σύμβολα, όπως ο λυκάνθρωπός, το μαγικό δαχτυλίδι, ο αόρατος άνθρωπος. Στον Πλάτωνα, επίσης, οφείλουμε το πρώτο σχήμα της Ατλαντίδας.

[…] Αλλά και στον Ηρόδοτο, επίσης, θα συναντήσουμε το φανταστικό στοιχείο. Στις περίφημες Μούσες του παρελαύνουν ολόκληροι φανταστικοί κόσμοι, όντα υλικά και άυλα, ακόμα και φανταστικά φυτά-ζώα. Ο μανδραγόρας, το ζωντανό φυτό, κάπου εδώ στους κήπους του Ηρόδοτου φυτρώνει· κι ο γρύπας, το μυθικό πτηνό, που είχε κεφάλι αετού και σώμα λιονταριού με μεμβρανώδη φτερά, φτερουγίζει στους ουρανούς του Ηρόδοτου.

[…] Ο χαριτωμένος Αίσωπος δίνει λαλιά στα ζώα και ανθρώπινες συνήθειες.

[…] Αλλά και αργότερα, στα Αλεξανδρινά χρόνια, οι συγγραφείς θα στολίσουν τα έργα τους με πάμπολλα φανταστικά στοιχεία. Τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου είναι το καλύτερο παράδειγμα για να το διαπιστώσει κανείς.

[…] Στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας υπήρχαν πλήθος φανταστικά μυθιστορήματα, πράγμα που δείχνει την αγάπη κοινού και συγγραφέων για το είδος· χάθηκαν όμως μαζί με τόσα άλλα πολύτιμα συγγράμματα από τις συνεχείς πυρκαγιές. Την ύπαρξη ωστόσο αυτών των κειμένων μας τη βεβαιώνει κατηγορηματικά ο Φώτιος στη Μυριόβιβλό του.

[…] Ο Λουκιανός είναι ο τελευταίος μεγάλος του αρχαίου φανταστικού και ο πρώτος της νέας εποχής.

[…] Το φανταστικό στοιχείο υπάρχει άφθονο και στη θρησκευτική και στη κοσμική λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό δείγμα το Έπος του Διγενή. Ο ήρωας Ακρίτας διακρίνεται για τη σχεδόν υπερφυσική του δύναμη, για την πάλη του με θεριά και αμαζόνες και για το περίφημο κονταροκτύπημά του με το χάρο στα μαρμαρένια αλώνια.

[…] Στη Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου, η εκπληκτική προσωπικότητα του Μακεδόνα στρατηλάτη που ξεφέυγει απ’ το συνηθισμένο ανθρώπινο μέτρο, γίνεται αφορμή για φανταστικές διαστάσεις. Ο ήρωας θα συναντήσει δράκους, υπερφυσικά πλάσματα σε στεριά και θάλασσα, θα κατέβει πριν απ’ τον Πικάρ στο βυθό των ωκεανών, θα ταξιδέψει στο διάστημα, θα αντιμετωπίσει φανταστικά τέρατα και θα φτάσει μέχρι τα Νησιά των Μακάρων.

[…] Εντελώς περιστασιακά θα συναντήσεις εδώ κι εκεί ένα υποτυπώδες φανταστικό στοιχείο. Κάποιο ανάερο  φάντασμα στο Βαλαωρίτη, μια διαβολική εμφάνιση ή η επιστροφή ενός νεκρού στο Σολωμό.

[…] Εκεί όμως που το φανταστικό ζει πραγματικά και δηλώνει την αρχαία ελληνική καταγωγή του, είναι στο δημοτικό τραγούδι και ειδικά στις Παραλογές του.

[…] Ο Καραγάτσης γράφει, βέβαια, το Χαμένο Νησί και το διήγημα επιστημονικής φαντασίας, Ένας Χαμένος Κόσμος, προσπαθώντας να «ελληνοποιήσει» το μύθο της βυθισμένης Ατλαντίδας, αλλά το κάνει σαν συμβολή στην παιδική λογοτεχνία.

(Από τον πρόλογο του βιβλίου: Το Ελληνικό φανταστικό διήγημα / Μάκης Πανώριος. Αθήνα: Αίολος, 1987)


Διαβάστε επίσης: Οι ανθολογίες ελληνικού φανταστικού διηγήματος του Μάκη Πανώριου