Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας [Tra menzogna e ironia] του Umberto Eco

Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας / Umberto Eco (μετ. Έφη Καλλιφατίδη) Ελληνικά Γράμματα, 2000.

To «Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας» είναι ένα βιβλίο που ασχολείται με τη θεωρία της λογοτεχνίας. Συγκεκριμένα αποτελείται από τέσσερα δοκίμια που πραγματεύονται τη στρατηγική του ψεύδους, της μεταμφίεσης, των καταχρήσεων της γλώσσας και την ειρωνική αναστροφή αυτών των καταχρήσεων.

Μέσα από τα τέσσερα δοκίμια του Ουμπέρτο Έκο μας δίνεται η ευκαιρία να προσεγγίσουμε τη γραφή (και να διαβάσουμε αποσπάσματα από έργα) τεσσάρων σπουδαίων Ιταλών λογοτεχνών: α) Αλεσσάντρο Καλιόστρο (ή Τζιουζέπε Μπαλσάμο) - Alessandro Cagliostro, 1743-1795, β) Αλεσσάντρο Μαντσόνι - Alessandro Manzoni, 1785-1873, γ) Ακίλε Καμπανίλε - Achille Campanile, 1899-1977 και δ) Ούγκο Πρατ - Hugo Pratt, 1927-1995.

Τα τέσσερα δοκίμια:

1.         Μετοικίσεις του Καλιόστρο: Στο πρώτο δοκίμιο εξετάζεται η περίπτωση του Καλιόστρο, του τυχοδιώκτη του Μεσαίωνα που πέρασε στην ιστορία ως «το αιώνιο αρχέτυπο του ανθρώπου χωρίς ιδιότητες, που διαπνέεται από την ίδια του την εποχή». Πώς συνέβη αυτό εξηγεί ο Έκο διά παραδειγμάτων. Μέσα από τα κείμενα του, ο Καλιόστρο αφήνει να νοηθεί ότι ήταν αθάνατος, ότι είχε γνωρίσει τον Πόντιο Πιλάτο και ότι είχε παρευρεθεί στον γάμο στην Κανά…

2.         Η ψευδής γλώσσα του Μαντσόνι: Στο δεύτερο δοκίμιο αναλύεται η περίπτωση του Αλεσάντρο Μαντσόνι, του ιταλού ποιητή που υπήρξε σύγχρονος και σε μεγάλο βαθμό ανάλογο μέγεθος με τον δικό μας Διονύσιο Σολωμό: ο Μαντσόνι χρησιμοποιεί τις παρεκκλίσεις της γλώσσας και αφηγείται «όχι λέξεις αλλά πράξεις», γιατί η γλώσσα από μόνη της εμπεριέχει τη δυνατότητα του ψεύδους ή της απάτης. Το κείμενο αναφέρεται στους «Μελλόνυμφους» του Αλεσσάντρο Μαντσόνι, ένα ιστορικό μυθιστόρημα το οποίο ο Έκο  «διαβάζει» με τα εργαλεία της σημειωτικής. Σε αυτό μαθαίνουμε για τη ρηματική γλώσσα και τη λαϊκή σημείωση, και το πόσο η ρηματική γλώσσα μπορεί να παραπλανήσει, ακόμη και για τα (μη γλωσσικά) σημεία της λαϊκής σημείωσης.

3.         Καμπανίλε: Το κωμικό ως στοιχείο ξενισμού: Τρίτη περίπτωση ο Καμπανίλε, ο οποίος δίνει την ευκαιρία στον Ουμπέρτο Έκο να συζητήσει την έννοια του κωμικού και του γελοίου στη δυτική ιστορία των ιδεών. Για μένα, είναι το καλύτερο μέρος του βιβλίου αφού μου έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίζω τον Καμπανίλε και να απολαύσω σπαρταριστά αποσπάσματα από διάφορα έργα του όπως «Τα σπαράγγια και η αθανασία της ψυχής», «Ας μην υπερβάλλουμε παιδιά!», «Αύγουστος – γυναίκα, δεν σε ξέρω», «Αν το φεγγάρι μου φέρει γούρι» «Μα τι είναι αυτός ο έρωτας;» και «Νανούρισμα στη γωνιά του δρόμου».

4.         Ατελής γεωγραφία του Κόρτο Μαλτέζε: Τελευταία περίπτωση ο Ούγκο Πρατ, ο οποίος σκηνοθέτησε χάρτες που διαψεύδουν τις λέξεις και διαβρώνουν τα όρια του χώρου. Σε κάθε περίπτωση «βρισκόμαστε παγιδευμένοι μέσα στις μηχανορραφίες της γλώσσας, η οποία μιλάει για μας».

Από το οπισθόφυλλο

Ο Καλιόστρο, ο Μαντσόνι, ο Καμπανίλε και ο Πρατ σμίγουν σ'αυτό το βιβλίο-συμπίλημα, με μοναδικό συνδετικό στοιχείο τη στρατηγική του ψεύδους, της μεταμφίεσης, των καταχρήσεων της γλώσσας και της ειρωνικής αναστροφής αυτών των καταχρήσεων.

Ο Καλιόστρο ψεύδεται από συμφέρον, δέσμιος του ίδιου του μύθου του• ο Μαντσόνι ειρωνεύεται, καταδικάζοντας τις λέξεις, μέσω του ρηματικού λόγου• ο Καμπανίλε ψεύδεται από ειρωνεία• και ο Πράτ μας παρασύρει στο δικό του ψεύδος, εξαλείφοντας τα γεωγραφικά σύνορα κι απλώνοντας τις αποστάσεις και μαζί τους τη φαντασία μας.