Υπερφυσικός τρόμος στη λογοτεχνία: ένα δοκίμιο του H. P. Lovecraft

 

O Αμερικανός συγγραφέας Χ. Φ. Λάβκραφτ (H. P. Lovecraft, 1890-1937) δεν μας χάρισε μόνο τα λογοτεχνικά του έργα τα οποία τον έκαναν διάσημο, αλλά έχει συνεισφέρει και στον τομέα της κριτικής και της καταγραφής της ιστορίας της λογοτεχνίας. Το "Supernatural Horror in Literature" είναι ένα δοκίμιο 28.000 λέξεων το οποίο ερευνά την εξέλιξη και τα επιτεύγματα της μυθοπλασίας τρόμου την εποχή  της συγγραφής του (δεκαετίες του 1920 και του 1930). Το δοκίμιο γράφτηκε μεταξύ Νοεμβρίου 1925 και Μαΐου 1927, δημοσιεύτηκε αρχικά τον Αύγουστο 1927 και στη συνέχεια αναθεωρήθηκε και επεκτάθηκε κατά τη διάρκεια του 1933-1934.

Σύμφωνα με τον Λάβκραφτ «Το αρχαιότερο και ισχυρότερο συναίσθημα της ανθρωπότητας είναι ο φόβος, και το αρχαιότερο κι ισχυρότερο είδος φόβου είναι ο φόβος του αγνώστου. Ελάχιστοι ψυχολόγοι θα αμφισβητούσαν αυτά τα δεδομένα, των οποίων η παραδεδεγμένη αλήθεια εδραιώνει κατ΄ ανάγκη για πάντα τη γνησιότητα και την υψηλή θέση της ιστορίας υπερφυσικού τρόμου ως λογοτεχνική μορφή».

«Η γοητεία του υπερφυσικά μακάβριου, σύμφωνα με τον Λάβκραφτ, απευθύνεται σε περιορισμένο κοινό, επειδή απαιτεί από τον αναγνώστη έναν ορισμένο βαθμό φαντασίας και κάποια ικανότητα αποστασιοποίησης από την καθημερινή ζωή. Καθώς σχετικά λίγοι είναι αρκετά απαλλαγμένοι από την επιρροή της καθημερινής ρουτίνας ώστε να ανταποκριθούν σε ασυνήθιστα μηνύματα, οι ιστορίες για κοινότυπα συναισθήματα και συμβάντα ή για συνηθισμένες αισθητικές παραμορφώσεις αυτών των συναισθημάτων και συμβάντων, θα έχουν πάντα την πρώτη θέση στις προτιμήσεις της πλειοψηφίας – και δικαίως, ίσως, αφού τούτα τα συνηθισμένα θέματα, φυσικά, απαρτίζουν το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας».  

Αναλύοντας τα λογοτεχνικά υπερφυσικά έργα της εποχής του, καθώς και τους συγγραφείς τους, ο Λάβκραφτ  γράφει πως «όσοι πιστεύουν πραγματικά στο απόκρυφο, πιθανόν είναι λιγότερο αποτελεσματικοί από τους υλιστές στην περιγραφή του φασματικού και του φανταστικού, αφού γι’ αυτούς ο φασματικός κόσμος είναι μια τόσο οικία πραγματικότητα ώστε τείνουν να αναφέρονται σε εκείνον με λιγότερο δέος, αποστασιοποίηση και υποβλητικότητα παρά όσοι βλέπουν σε τούτο τον μυστικό κόσμο την απόλυτη και αδιανόητη παραβίαση της φυσικής τάξης»

 Τα δοκίμιο ξεκινά με τα κεφάλαια:

Η απαρχή της ιστορίας φρίκης: Μάγισσες, λυκάνθρωποι, βρικόλακες και λάμιες παρελαύναν απειλητικά από τα χείλη βάρδων και γιαγιάδων, δίχως να χρειάζονται παρά ελάχιστη ενθάρρυνση για να κάνουν το τελικό βήμα, ώστε να περάσουν το όριο που χωρίζει την προφορική αφήγηση ή το τραγούδι από το τυπικό λογοτεχνικό έργο.

Το πρώτο γοτθικό μυθιστόρημα: Ως το πρώτο γοτθικό μυθιστόρημα που άσκησε μεγάλη επιρροή στη λογοτεχνία του υπερφυσικού τρόμου, ο Λάβκραφτ θεωρεί ότι είναι το μυθιστόρημα του Άγγλου συγγραφέα Οράτιου Ουόλοπ (Horace Walpole, 1717-1797) «Το κάστρο του Οτράντο» που εκδόθηκε το 1764.

Τα υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου είναι: Το αποκορύφωμα του γοτθικού μυθιστορήματος,Τα επακόλουθα της γοτθικής λογοτεχνίας, Η λογοτεχνία του υπερφυσικού στην ηπειρωτική Ευρώπη, αφιερώνει ένα κεφάλαιο στον  Έντγκαρ Άλαν Πόε, Η παράδοση του υπερφυσικού στην Αμερική, Η παράδοση του υπερφυσικού στα Βρετανικά Νησιά, ενώ ολοκληρώνει με το κεφάλαιο Οι σύγχρονοι αριστοτέχνες.

Στο τελευταίο κεφάλαιο ο Λάβκραφτ αναφέρεται στους Άρθουρ Μάχεν (Arthur Machen, 1863-1947), Άλτζερνον Μπλάκγουντ (Algernon Blackwood, 1869-1951), Λόρδο Ντάνσανι (Edward John Moreton Drax Plunkett, 18th Baron of Dunsany, 1878-1957) και Μόνταγκιου Ρόουντ Τζέιμς (M. R. James 1862-1936), παραλείποντας (από μετριοφροσύνη, ίσως) να αναφερθεί και στον εαυτό του.

Στο τέλος του βιβλίου, σαν συμπέρασμα, ο Λάβκραφτ αναφέρει ότι «όποιο μεγάλο αριστούργημα (υπερφυσικού τρόμου) και αν δημιουργηθεί στο μέλλον θα οφείλει την αποδοχή του, μάλλον στην υπέρτατη συγγραφική δεξιότητα παρά σε ένα θελκτικό θέμα».

Το δοκίμιο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και κυκλοφόρησε και ως βιβλίο.

Από το οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης:

Είναι ευτύχημα που ο Χ.Φ. Λάβκραφτ αποφάσισε να γράψει αυτό το δοκίμιο ιστορίας, κριτικής

και αισθητικής πάνω στη λογοτεχνία του τρόμου. Όχι μόνο γιατί μας πληροφορεί με σαφήνεια και πληρότητα για τις καταβολές, τους συγγραφείς και την εξέλιξη του λογοτεχνικού είδους, μα, κυρίως, επειδή μας υποδεικνύει εκείνους που τον επηρέασαν ή που θαύμαζε, καθώς και τις απόψεις του για ποικίλα θέματα που εμφανίζονται στις ιστορίες του. Αν και δεν αναφέρεται καθόλου στον μεγαλύτερο συγγραφέα τρόμου, τον εαυτό του, μας μιλάει για τη διαμόρφωση της ίδιας της τέχνης του, μέσα από τη μελέτη του έργου συγγραφέων όπως ο Ουόλπολ, ο Στόουκερ, ο Ε. Άλαν Πόε, ο Μάχεν, ο Ντάνσανι, καθιστώντας έτσι πιο κατανοητές για μας τις απαράμιλλες ιστορίες του. Ο Λάβκραφτ που θαυμάζουμε βρίσκεται εδώ!

Lovecraft, H. P. Υπερφυσικός τρόμος στη λογοτεχνία / Χ. Φ. Λάβκραφτ; μετ. Γιώργος Μαρουξής; πρόλογος Μάκης Πανώριος. Αθήνα: Αίολος, 2008. [τίτλος πρωτοτύπου: Supernatural horror in literature]