Βιβλίο, Επανάσταση και Ελευθερία

 

Μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση με θέμα «Βιβλίο, Επανάσταση και Ελευθερία» πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 18^ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης 2021.

Τη συζήτηση οργάνωσε και διεύθυνε η Effy Tselikas, δημοσιογράφος, συγγραφέας, μεταφράστρια και ανταποκρίτρια γαλλικών μέσων μαζικής επικοινωνίας σε Γαλλία, Ελβετία, Βέλγιο και Καναδά.

Ομιλητές ήταν οι Ανδρέας Καπανδρέου, συγγραφέας και βιβλιοθηκονόμος στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ο Fabien Perrier, συγγραφέας και δημοσιογράφος  γαλλόφωνων εφημερίδων και περιοδικών και ο Δημήτρης Γουλής, διδάσκων στη Σχολή Κινηματογράφου, Σχολή Καλών Τεχνών, ΑΠΘ.

Στη συζήτηση τέθηκαν θέματα που αφορούν τη διαχρονικότητα του βιβλίου, την επαναστατική του ιδιότητα και τη σχέση του με τη διάδοση ιδεών και ελευθερίας.

 

Ο Ανδρέας Καπανδρέου αναφέρθηκε στη σημαντικότητα της επαναστατικής εφεύρεσης της τυπογραφίας και του βιβλίου, καθώς και στη σχέση του βιβλίου με τη νέα τεχνολογία και το μέλλον. Απέδωσε δε, την ανθεκτικότητα του βιβλίου σε αυτό που έγραψε ο Καναδός κριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας Northrop Frye: «Η αποτελεσματικότερη τεχνολογικά μηχανή που εφηύρε ποτέ ο άνθρωπος είναι το βιβλίο».

Συνέδεσε επίσης την επαναστατική ιδιότητα του βιβλίου ως μεταφορέα ιδεών που έφεραν τον διαφωτισμό ο οποίος με τη σειρά του οδήγησε σε επαναστάσεις όπως η Γαλλική και η Ελληνική.

Τέλος, εκτίμησε ότι στο άμεσα προβλεπόμενο μέλλον το βιβλίο θα εξακολουθήσει να υπάρχει.

Όσον αφορά την κουλτούρα της ανάγνωσης και τη φιλαναγνωσία, τόνισε πως το κράτος έχει μεγάλη ευθύνη, αλλά και εμείς ως κοινωνία θα πρέπει να πιέσουμε και να απαιτήσουμε να μπουν πιο σωστές βάσεις από τα σχολεία. Στο σημείο αυτό έκανε λόγο και για τον ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν οι σχολικές βιβλιοθήκες αν το κράτος τις δει σοβαρά και επενδύσει σε αυτές.

 

Ο Fabien Perrier αναφέρθηκε στην ανάγκη του, ως δημοσιογράφος, να γράψει ένα βιβλίο που του επέτρεψε να εμβαθύνει περισσότερο στο θέμα με το οποίο ασχολήθηκε (το μεταναστευτικό). Εξήγησε επίσης πόσο διαφορετικό είναι το δημοσιογραφικό γράψιμο, με την πίεση του χρόνου και των λέξεων, από τη συγγραφή ενός βιβλίου όπου ο συγγραφέας έχει τον χρόνο και τη δυνατότητα να αναπτύξει το θέμα του, να εμβαθύνει και να συνδέσει την ιστορία με άλλες χρήσιμες πληροφορίες.

Μίλησε επίσης για την εμπειρία του, ως ξένος δημοσιογράφος να γράφει για τρέχοντα θέματα της ελληνικής επικαιρότητας και της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

 

Ο Δημήτρης Γούλης ξεκίνησε αναφερόμενος στο πόσο σημαντική υπήρξε η ανακάλυψη της τυπογραφίας. Διάβασε μάλιστα και απόσπασμα από το βιβλίο του Filippo De Strata «Λίβελος κατά της τυπογραφίας» για να δείξει την αντίδραση κάποιων στην φιλελευθεροποίηση της παιδείας που έφερνε αυτή η νέα επαναστατική ανακάλυψη. Αναφέρθηκε στο κίνητρο του δημιουργού (συγγραφέα) να δώσει πληροφορίες και σχετίζοντας το βιβλίο με τις νέες τεχνολογίες, συμφώνησε και αυτός ότι το βιβλίο, ίσως στα επόμενα χρόνια μετασχηματιστεί,  αλλά θα παραμείνει στις ζωές μας.

Εστίασε στην ανάγκη να διατηρήσουμε, όχι το βιβλίο αυτό καθ’ αυτό, αλλά τη διαδικασία της ανάγνωσης και κατ’ επέκταση της μόρφωσης. Τέλος, για να στηρίξει την τελευταία του άποψη, έκανε αναφορά και στο βιβλίο «Πως θα δημιουργήσουμε ένα έθνος από αναγνώστες».

 

Τέλος η Effy Tselikas που συντόνιζε τη συζήτηση, προσπαθώντας να εντοπίσει τα πλεονεκτήματα του βιβλίου που το καθιστούν δημοφιλές μετά από τόσους αιώνες, αναφέρθηκε: α) στη φυσική του μορφή (είναι αληθινό και μπορείς να το πιάσεις, να το μυριστείς…), β) στο ότι μπορείς να το δανείσεις, ανταλλάξεις, δωρίσεις στους φίλους σου και γ) στο ότι η ανάγνωσή του διαρκεί πολύ περισσότερο από ένα άρθρο σε μια εφημερίδα ή μια ιστοσελίδα, χαρίζοντάς σου μεγαλύτερη ικανοποίηση.

 

Η δική μου τοποθέτηση:

 

Βιβλίο, Επανάσταση και Ελευθερία

 

Καταρχάς θέλω να ευχαριστήσω τους διοργανωτές για την πρόσκλησή να συμμετέχω στη συζήτηση που διοργανώνεται στο πλαίσιο της 18ης Διεθνούς Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης 2021.  Το θέμα της συζήτησης «Βιβλίο, Επανάσταση και Ελευθερία» [[1]] θεωρώ ότι είναι άκρως επίκαιρο αφού αυτή διεξάγεται τη χρονιά που γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Ο γραπτός λόγος ξεκίνησε πριν χιλιάδες χρόνια  (γύρω στην 4η χιλιετία π.Χ.) όπως μαρτυρούν οι αρχαιότερες πινακίδες Σουμεριακής σφηνοειδούς γραφής που βρέθηκαν στη Μεσοποταμία. Αρχικά ξεκίνησε να αποτυπώνεται σε πίνακες και στη συνέχεια σε περγαμηνές και πάπυρους.

Η ανακάλυψη του αλφαβήτου και της γραφής ήταν σίγουρα ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας, στην πορεία της για εκπολιτισμό.

Μέσω της γραφής βελτιώθηκε σημαντικά η επικοινωνία των ανθρώπων, η μεταφορά ιδεών, πληροφοριών και η καταγραφή γεγονότων. Τα πρώτα κείμενα, γραμμένα σε χειρόγραφα βοήθησαν στην αλληλεπίδραση των πολιτισμών, την μεταφορά της γνώσης και την εκπαίδευση. Αυτά ήταν τα πρώτα χειρόγραφα βιβλία τα οποία ήταν σπάνια (αφού πολύ συχνά ήταν και μοναδικά – με εξαίρεση αυτά που συνήθως αντιγράφονταν σε μοναστήρια και παλάτια). Τα χειρόγραφα φυλάγονταν σε βιβλιοφυλάκια ή βιβλιοθήκες και η πρόσβαση σε αυτά ήταν περιορισμένη. Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα είδος πολυτελείας που απολάμβανε μόνο η αριστοκρατία και η άρχουσα τάξη.

Αναμφίβολα, η τυπογραφία και κατ’ επέκταση και το ίδιο το βιβλίο, θεωρείται μια από τις πιο επαναστατικές εφευρέσεις. Με την ανακάλυψή της (15^ος αιώνας) το βιβλίο μπόρεσε να παραχθεί μαζικά και να διαδοθεί στο ευρύτερο κοινό, αφού πλέον εκτυπωνόταν (δεν χρειαζόταν πια να αντιγραφεί με το χέρι) και παράγονταν ευκολότερα σε πολλαπλά αντίτυπα. Τα αντίτυπα ήταν πολύ φτηνότερα και προσιτά σε όλο τον κόσμο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μαζική διάδοση όχι μόνο του ίδιου του βιβλίου αλλά και της γνώσης και των ιδεών που αυτό περιείχε. Το βιβλίο μεταφέρθηκε σε βιβλιοπωλεία και σε δημόσιες βιβλιοθήκες όπου ο καθένας πλέον μπορούσε να το διαβάσει, ακόμη και δωρεάν.

Συνεπώς, η τυπογραφία βοήθησε εμμέσως και στη διάδοση της γραφής και της ανάγνωσης και συνέβαλε στη μόρφωση και στη σταδιακή καταπολέμηση του αναλφαβητισμού.

Στην περίπτωση της τυπογραφίας, λοιπόν, έχουμε μια χαρακτηριστική περίπτωση όπου η τεχνολογία λειτούργησε άκρως ευεργετικά στην ανθρωπότητα: έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς να διαβάσουν τα τυπωμένα βιβλία, αλλά και να γράψουν και να τυπώσουν τα δικά τους, διαδίδοντας έτσι τις ιδέες και τις γνώσεις σε όλο τον κόσμο.

 

Το έντυπο βιβλίο κυριάρχησε για πέντε και πλέον αιώνες, ως το κύριο μέσο διάδοσης γνώσεων και πληροφοριών. Ταυτόχρονα, τα επιτεύγματα της τεχνολογίας συνέχισαν να επηρεάζουν ευεργετικά τις βιβλιοθήκες και τα βιβλία.

Οι δελτιοκατάλογοι των βιβλιοθηκών αντικαταστάθηκαν από ηλεκτρονικούς καταλόγους που έκαναν ευκολότερη την καταχώρηση και την εύρεση των βιβλίων με πολλούς πλέον τρόπους (τίτλο, συγγραφέα, θέμα, λέξη κλειδί κτλ). Οι κατάλογοι αυτοί, πάλι με τη βοήθεια της τεχνολογίας, έγιναν προσιτοί μέσω του διαδικτύου. Έτσι σήμερα μπορεί κάποιος να ψάξει και να βρει πληροφορίες για ένα βιβλίο που τον ενδιαφέρει από το σπίτι του, ακόμα και σε καταλόγους βιβλιοθηκών που βρίσκονται σε άλλη χώρα ή και άλλη ήπειρο.

Η επανάσταση του διαδικτύου, την οποία κάποιοι συγκρίνουν με εκείνη της ανακάλυψης της τυπογραφίας, δίνει σήμερα την ευκαιρία στον κάθε ενδιαφερόμενο να μάθει πολύ ευκολότερα για την ύπαρξη ενός βιβλίου, να διαβάσει την περίληψή του ή και κριτικές και απόψεις άλλων για το βιβλίο, πριν καν το πάρει στα χέρια του. Μπορεί επίσης να το παραγγείλει και να το αγοράσει από ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία! Η παρουσία τόσων πολλών πληροφοριών για ένα βιβλίο σε ιστοσελίδες και σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης μόνο ευεργετική μπορεί να είναι για το ίδιο το βιβλίο, τον συγγραφέα αλλά και για τον αναγνώστη. Επίσης, με τη βοήθεια της τεχνολογίας το γράψιμο έγινε ευκολότερο (από την πέννα και το χαρτί περάσαμε στη γραφομηχανή και τώρα στον ηλεκτρονικό υπολογιστή). Ακόμα ευκολότερη έγινε και η επεξεργασία του κειμένου, η σελιδοποίηση, η εκτύπωση του βιβλίου και όπως είδαμε πιο πάνω η διάδοσή του.

 

Έχει λοιπόν, κάποια σχέση το βιβλίο με την επανάσταση και την ελευθερία;

 

Η Effy Tselkas, αγγίζοντας ένα από τα αγαπημένα μου θέματα [[2]], έγραφε στην εισαγωγή για την παρουσίαση της παρούσας συζήτησης: «Μία από τις επαναστάσεις του βιβλίου είναι ότι αυτό το αντικείμενο, που λένε ότι πεθαίνει εδώ και δεκαετίες, συνεχίζει να ξαναγεννιέται από τις στάχτες του σαν τον Φοίνικα, καθιστώντας το αθάνατο».

Όντως, ατυχείς εσχατολογικές προβλέψεις για την τύχη του βιβλίου υπήρξαν πολλές.

Από τη μακρινή πλέον, δεκαετία του 1970, βλέποντας αρχικά τα ραδιόφωνα και μετά τις τηλεοράσεις και τα βίντεο να εισβάλουν μαζικά στις οικείες των ανθρώπων και παρατηρώντας ταυτόχρονα την παγκόσμια αυξανόμενη δικτύωση των επικοινωνιών η οποία όπως προβλεπόταν θα πρόσφερε στη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο ραγδαία πρόσβαση σε γνώση και πληροφορίες, έκανε κάποιους «ειδικούς» [[3]] να προβλέψουν την εξαφάνιση των εντύπων και των βιβλιοθηκών μέχρι το 2000 [[4]].

Πενήντα και πλέον χρόνια μετά, και παρά τη ραγδαία  εξέλιξη της τεχνολογίας, βλέπουμε τα έντυπα βιβλία, όχι απλώς να υπάρχουν αλλά να είναι δημοφιλέστερα των ηλεκτρονικών αλλά και τις βιβλιοθήκες να εξακολουθούν να λειτουργούν και να διαδραματίζουν τον δικό τους ρόλο στον κόσμο της γνώσης.

Παρόλο που είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλέψουμε πού θα μας οδηγήσει η νέα τεχνολογία τα επόμενα χρόνια, όλα δείχνουν ότι το έντυπο βιβλίο και οι βιβλιοθήκες (ενσωματώνοντας τη νέα τεχνολογία και προσαρμοζόμενες στις νέες ανάγκες των χρηστών τους), θα παραμείνουν στο προσκήνιο για πολλά, ακόμη, χρόνια.

Η ιστορία μας έδειξε πως η ορθή χρήση της τεχνολογίας μπορεί να φέρει το βιβλίο, τη λογοτεχνία και τις βιβλιοθήκες πιο κοντά στους νέους, και μάλιστα στο περιβάλλον με το οποίο αυτοί είναι εξοικειωμένοι. Η σωστή χρήση της τεχνολογίας μπορεί ακόμη να προωθήσει την ανάγνωση αλλά και τη συγγραφή (ιστοσελίδες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ηλεκτρονικά φόρα για βιβλία κτλ).

 Η απάντηση στο ερώτημα γιατί το βιβλίο είναι τόσο ανθεκτικό, ίσως να δίνεται μέσα από την άποψη

που διατύπωσε ο γνωστός Καναδός κριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας Northrop Frye (1912-1991):

 “The most technologically efficient machine that man has ever invented is the book”

[Η αποτελεσματικότερη τεχνολογικά μηχανή που εφηύρε ποτέ ο άνθρωπος είναι το βιβλίο]

 Το βιβλίο όμως δεν σχετίζεται με τους όρους «επανάσταση» και «ελευθερία», μόνο μεταφορικά. Σχετίζεται και πραγματικά. Οι μεγαλύτερες επαναστάσεις της ανθρωπότητας είχαν ως υπόβαθρο τη γνώση και τις ριζοσπαστικές ιδέες που αναλύονταν και διαδίδονταν μέσα από γραπτά κείμενα και βιβλία.

Τη Γαλλική Επανάσταση είναι ο Γαλλικός Διαφωτισμός που την προετοίμασε προκαλώντας ρήγματα στη γαλλική κοινωνία. Και Γαλλικός Διαφωτισμός δεν θα υπήρχε χωρίς τα βιβλία συγγραφέων όπως ο Ζαν Ζακ Ρουσώ που προετοίμασαν το έδαφος για την πνευματική επανάσταση επηρεάζοντας συνειδήσεις και θέτοντας νέες αρχές και αξίες.  

Αλλά και η Ελληνική Επανάσταση τα 200 χρόνια της οποίας γιορτάζουμε φέτος, δεν θα ήταν εφικτή αν ο σκλαβωμένος ελληνικός λαός δεν προετοιμαζόταν με τις ιδέες και τα βιβλία του Αδαμάντιου Κοράή, του Ρήγα Βελεστινλή και της παρέας του οι ιδέες των οποίων είχαν επίσης εμποτιστεί με αυτές της Γαλλικής Επανάστασης.

 

Ανδρέας Καπανδρέου

Συγγραφέας – Βιβλιοθηκονόμος

---

[1] Τη συζήτηση οργάνωσε και διεύθυνε η Effy Tselikas, δημοσιογράφος, συγγραφέας, μεταφράστρια και ανταποκρίτρια γαλλικών μέσων μαζικής επικοινωνίας σε Γαλλία, Ελβετία, Βέλγιο και Καναδά. Ομιλητές ήταν οι Ανδρέας Καπανδρέου, συγγραφέας και βιβλιοθηκονόμος στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ο Fabien Perrier, συγγραφέας και δημοσιογράφος  γαλλόφωνων εφημερίδων και περιοδικών και ο Δημήτρης Γουλής, διδάσκων στη Σχολή Κινηματογράφου, Σχολή Καλών Τεχνών, ΑΠΘ.

[2] Μεταξύ άλλων Βλέπε το άρθρο μου Βροντόσαυροι και βιβλιοθήκες. Ενδείκτης: Ενημερωτικό Δελτίο του Πανεπιστημίου Κύπρου. τχ.3, Οκτ. 2000 σ. 22-23.

[3] Lewis, Dennis A. Today's Challenge--Tomorrow's Choice: Change or Be Changed or the Doomsday Scenario Mk 2. Journal of Information Science, v2 n2 p59-74 Sep 1980 (Update of a 1976 paper reviews technological, financial and economical, social and behavioral, and managerial trends in the information field, presents conclusions, identifies options, and suggests action. The profession is urged to study and identify its role in the rapidly approaching "paperless society." Predicted specific events and references are listed).

[4] Brenda White, Recent developments in information for planning.  Aslib Proceedings, Vol. 33 Issue: 5, pp.193-201, 1981.