Η Λογοτεχνία του Φανταστικού (από το αφιέρωμα στο περιοδικό Άνευ)

Του Ανδρέα Καπανδρέου*

Τα λεξικά περιγράφουν τη «φανταστική λογοτεχνία» [fantasy literature], ως τη λογοτεχνία η οποία ξεφεύγει από την πραγματικότητα και η οποία περιγράφει γεγονότα που διαδραματίζονται σε μη υπαρκτούς κόσμους (π.χ. σε άλλους γαλαξίες, στο κέντρο της Γης, σε εναλλακτικές εκδόσεις του ιστορικού κόσμου κτλ). Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται τα όνειρα και τα οράματα, τα παραμύθια, η επιστημονική φαντασία κ.α., όπου συναντάμε μαγικές δυνάμεις και καταστάσεις οι οποίες θεωρούνται αδύνατες στον γνωστό κόσμο.

Κάποιοι θεωρητικοί της λογοτεχνίας[1], θέλοντας να διαχωρίσουν με περισσότερη ακρίβεια τις κατηγορίες του φανταστικού κατέληξαν στις ακόλουθες κατηγορίες: α) αυτήν που υπάγεται στη μαγική σφαίρα του θαυμαστού, β) αυτήν που περιγράφει γεγονότα τα οποία μπορούν να εξηγηθούν και οφείλονται σε ψυχολογικά αίτια και αυταπάτες, καθώς και γ) την ανεξήγητη συνάντηση των δυο πιο πάνω κατηγοριών στο φανταστικό.

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρίες είναι αυτή του φιλόσοφου Tzvetan Todorov[2], η οποία θεωρείται και ως η σημαντικότερη συνεισφορά του στη θεωρία της λογοτεχνίας. O Todorov  ορίζει το φανταστικό ως ένα γεγονός το οποίο συμβαίνει στον κόσμο μας και μοιάζει να είναι υπερφυσικό. Για το συγκεκριμένο συμβάν, υποστηρίζει, πρέπει να αποφασίσουμε κατά πόσο αυτό ήταν μια ψευδαίσθηση ή αν συνέβηκε στη πραγματικότητα. 

Η κατάταξη του Todorov:

1. Αμιγές παράξενο: συμβάντα που μπορούν να εξηγηθούν τέλεια με τους νόμους της λογικής, αλλά που είναι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, απίστευτα, αλλόκοτα, συγκλονιστικά, ιδιόρρυθμα, ανησυχητικά, ασυνήθιστα.

2. Φανταστικό παράξενο: συμβάντα που φαίνονται υπερφυσικά μέσα σ’ όλη την ιστορία αλλά, στο τέλος, δέχονται μιαν ορθολογική εξήγηση.

3. [Αμιγές φανταστικό]: βρίσκεται μεταξύ φανταστικού παράξενου και φανταστικού θαυμαστού. Το φανταστικό σύμφωνα με τον Todorov, καλύπτει τον χρόνο της αβεβαιότητας· από τη στιγμή που διαλέγει κανείς τη μια ή την άλλη απάντηση, εγκαταλείπει το φανταστικό, για να μπει σ’ ένα γειτονικό γεγονός, στο παράξενο ή το θαυμαστό. Το φανταστικό είναι ο δισταγμός που δοκιμάζει ένα ον, που δεν γνωρίζει παρά τους φυσικούς νόμους, μπροστά σ’ ένα συμβάν με υπερφυσική εμφάνιση.

4. Φανταστικό θαυμαστό: αφηγήσεις που παρουσιάζονται ως φανταστικές και που τελειώνουν με μια αποδοχή του υπερφυσικού.

5. Αμιγές θαυμαστό: τα υπερφυσικά στοιχεία δεν προκαλούν καμία ιδιαίτερη αντίδραση ούτε στους ήρωες του έργου, ούτε και στον αναγνώστη. Παράδειγμα αμιγώς θαυμαστού, είναι το μαγικό παραμύθι.

Στις κοινότητες φίλων της φανταστικής λογοτεχνίας, τα πράγματα είναι πιο απλά. Η ελληνική διαδικτυακή κοινότητα sff.gr, για παράδειγμα, χωρίζει τη λογοτεχνία του φανταστικού σε τρείς υποκατηγορίες:

1.      Επιστημονική Φαντασία

2.      Φαντασία

3.      Τρόμος (φανταστικός)   

Ιστορική αναδρομή στην ελληνική φανταστική λογοτεχνία

Αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν ότι τα πρώτα δείγματα φανταστικής λογοτεχνίας είναι ελληνικά, μας τα έδωσε ο Όμηρος και πρόκειται για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια όπου βρίθουν τα φανταστικά πρόσωπα και τα φανταστικά γεγονότα.  

Οι τρείς μεγάλοι τραγικοί ποιητές Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης χρησιμοποιούν στα έργα τους υπεράνθρωπα πλάσματα, αλλόκοσμα και μυστηριώδη τέρατα, ιπτάμενα άρματα, φαντάσματα, νεκρούς που επιστρέφουν, εξωτικούς τόπους κ.α., δίνοντας έτσι μιαν άλλη διάσταση στην ποιητική φαντασία. Η Αττική Κωμωδία, επίσης, με τον κορυφαίο εκπρόσωπό της Αριστοφάνη προσφέρει πλήθος φανταστικών στοιχείων.

Αλλά και στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μεγάλα ονόματα όπως ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο Δημοσθένης Βουτηράς, ο Μ. Καραγάτσης κ.α., έχουν γράψει φανταστική λογοτεχνία.

Παρ’ όλ’ αυτά η λογοτεχνία του φανταστικού δεν έχει την θέση που της αρμόζει ανάμεσα στ’ άλλα λογοτεχνικά είδη. Μια ερμηνεία γι’ αυτό το γεγονός προσπαθεί να δώσει ο Μάκης Πανώριος[3]:

«[…] [Στη σύγχρονη Ελλάδα] η φανταστική λογοτεχνία, κατηγορούμενη απ’ τους παρωπιδικούς εστέτ, μελετητές, κριτικούς και λογοτέχνες, έμεινε έξω του νυμφώνος, σαν παραλογοτεχνία. Όλοι οι ξένοι μελετητές, ωστόσο, έχουν φυσικά διαφορετική γνώμη, αλλ’ αυτό είναι μια άλλη ιστορία. […] Η επίσημη λογοτεχνία με τους φανταχτερούς εκπροσώπους της δε θα καταδεχτεί ν’ ασχοληθεί με το φανταστικό. Είναι ζήτημα κι αν το γνωρίζει. Απ’ το ύψος του εστετισμού της, της περιφρονητικής υπεροψίας της και της στενόθωρης ηθογραφικής στάνης μέσα στην οποία επιμένει να στριφογυρίζει, θεωρεί τον Βέρν «παιδικό συγγραφέα» και τον Πόε μοναδική περίπτωση, συγγραφέα με δαιμονική φαντασία, αλλά όχι παράδειγμα προς μίμηση. Το φανταστικό θεωρείται πάντα παραφιλολογία, ακόμα και σήμερα, και το μεγάλο, σπουδαίο κομμάτι της, η Επιστημονική Φαντασία, αρνητική, κι απ’ ορισμένους υστερικούς, φασιστική».

Η φανταστική λογοτεχνία στην Κύπρο

Όσον αφορά στην Κύπρο, δυστυχώς, δεν έχουμε πολλά να δείξουμε. Έχουμε και εμείς, βέβαια το μερίδιό μας στην φανταστική ελληνική μυθολογία αλλά και στο δημοτικό τραγούδι και ειδικά στις παραλογές του με τα υπερφυσικά κατορθώματα του Διγενή (και όχι μόνο).

Ο Νίκος Νικολαΐδης ο Κύπριος χρησιμοποιεί το μεταφυσικό σε κάποια από τα διηγήματά του, ενώ από τους σύγχρονούς οι Νέαρχος Γεωργιάδης, Άντης Ροδίτης, Ανδρέας Μακρίδης κ.α., έχουν γράψει διηγήματα τα οποία εμπίπτουν στη σφαίρα του φανταστικού.

Υπάρχει, ωστόσο, εκεί έξω μια νέα γενιά, άγνωστων ακόμα, αλλά φερέλπιδων, κυπρίων λογοτεχνών που ασχολούνται πιο  εξειδικευμένα με τη φανταστική λογοτεχνία διαγράφοντας το μέλλον της πιο αισιόδοξο. Αναμένουμε λοιπόν από αυτούς να κάνουν εντονότερη την παρουσία τους, βοηθώντας και την Κύπρο να πάρει μια θέση στο χάρτη της λογοτεχνίας του φανταστικού!

*Συγγραφέας – Βιβλιοθηκονόμος Πανεπιστημίου Κύπρου


[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 50 (Χειμώνας 2014) του κυπριακού λογοτεχνικού περιοδικού  «Άνευ», σε αφιέρωμα για τη Λογοτεχνία του Φανταστικού] 

---

[1] Brian Attebery, Strategies of Fantasy. Indiana (US): Indiana University press, 1992

[2] Todorov, Tzvetan. Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία. Αθήνα: Οδυσσέας, 1991

[3] Πανώριος, Μάκης. Το ελληνικό φανταστικό διήγημα. Αθήνα: Αίολος, 1987, τ.1, σ.16