Ο Οδυσσέας του Τζαίημς Τζόυς

Η πρώτη έκδοση του 1922

Ulysses / James Joyce. Paris: Sylvia Beach, 1922.

Ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία

Ο Ιρλανδός συγγραφέας Τζαίημς Τζόυς (James Joyce) έγραψε το γνωστότερο του έργο με τίτλο «Οδυσσέας» (Ulysses) μεταξύ των ετών 1914-1921 και το εξέδωσε το 1922 στο Παρίσι.

Το έργο με την εμφάνισή του και πριν ακόμα εκδοθεί (απόσπασμα του βιβλίου από το κεφάλαιο «Ναυσικά» εκδόθηκε στο αμερικανικό περιοδικό «Little Review», το 1920), αποκηρύχτηκε από τους εκδότες, δέχτηκε δριμείς επιθέσεις  από κριτικούς της εποχής αφού χαρακτηρίστηκε ως απρόσιτο και βαρετό ενώ καταδικάστηκε και σε αμερικανικό δικαστήριο για το άσεμνο περιεχόμενο του.   

Απογοητευμένος ο Τζόυς κατέφυγε στο Παρίσι.
Εκεί γνώρισε τη Sylvia Beach, μια αμερικανίδα βιβλιοπώλη και θαυμάστρια η οποία αποφάσισε να εκδώσει τον Οδυσσέα. Το βιβλίο εκδόθηκε τελικά το 1922 και είχε απρόσμενα μεγάλη εμπορική επιτυχία με διαδοχικές εκδόσεις και μεταφράσεις του έργου σε όλο τον κόσμο. Από τότε ξεκίνησε η φιλολογία και οι αναλύσεις για τον Οδυσσέα ο οποίος απέκτησε φανατικούς οπαδούς αλλά και αρκετούς επικριτές.

Η Sylvia Beach και ο James Joyce

Αξίζει να σημειωθεί η επιμονή του συγγραφέα κατά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, ώστε το εξώφυλλο του βιβλίου να έχει το ίδιο μπλε χρώμα με αυτό της ελληνικής σημαίας. Για το λόγο αυτό ο τυπογράφος που ανέλαβε το βιβλίο (Maurice Darantiere) ταξίδεψε μέχρι τη Γερμανία προκειμένου να εντοπίσει το κατάλληλο χαρτί.

Η υπόθεση

Ο «Οδυσσέας» θεωρείται – και είναι - πιο δύσκολο βιβλίο όσον αφορά την ανάγνωση του. Πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο έργο, τόσο όσον αφορά τη πλοκή όσο και το γράψιμό του. Σε ένα ογκώδες βιβλίο (800 περίπου σελίδων) ο Τζόυς περιγράφει τα γεγονότα που συνέβησαν στον ήρωα της ιστορίας του σε μια και μοναδική μέρα – την 16^η Ιουνίου 1904, στο Δουβλίνο. Η κεντρική δομή του μυθιστορήματος ακολουθεί αρκετά την εξέλιξη του Ομηρικού Οδυσσέα τον οποίο ο Τζόυς θαυμάζει από την παιδική του ηλικεία.

Ήρωας της ιστορίας είναι ο Λέοπολντ Μπλουμ ο οποίος παραλληλίζεται με τον Οδυσσέα όπως τον περιγράφει ο Όμηρος στην Οδύσσεια. Με βάση αυτή τη λογική ο φίλος του πρωταγωνιστή, Στήβεν Ντένταλους, παίζει το ρόλο του Τηλέμαχου και η γυναίκα του Λέοπολντ Μπλουμ, η Μαιόν, την Πηνελόπη.

Έτσι δημιουργούνται τα 18 κεφάλαια του βιβλίου τα οποία είναι βασισμένα στις ραψωδίες της Ομήρου Οδύσσειας: 1. Τηλέμαχος – 2. Νέστορας – 3. Πρωτέας – 4. Καλυψώ – 5. Λωτοφάγοι – 6. Άδης – 7. Αίολος – 8. Λαιστρυγόνες – 9. Σκύλλα και Χάρυβδις --  10. Συμπληγάδες – 11. Σειρήνες – 12. Κύκλωπας – 13. Ναυσικά – 14. Βόδια του ήλιου – 15. Κίρκη – 16. Εύμαιος – 17. Ιθάκη – 18. Πηνελόπη.

Δυσκολίες στην ανάγνωση και τη μετάφρασή του
Οδυσσέας / Τζαίημς Τζόυς; μετάφρ. Σωκράτης Καψάσκης. Αθήνα: Κέδρος, 1990. [2η εκδ. 2012]

Η ελληνική έκδοση

Η αρχιτεκτονική που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για τη συγγραφή του Οδυσσέα είναι από μόνη της αρκετά περίπλοκη.  Ο Τζόυς γράφει το βιβλίο συνδυάζοντας τριτοπρόσωπη αφήγηση, εσωτερικό μονόλογο, θεατρική γραφή, ποιητικά στιγμιότυπα και στίχους. Το παραλήρημα μάλιστα της Μόλλυ Μπλουμ στο τελευταίο κεφάλαιο, δίνεται χωρίς κανένα σημείο στίξης (49 σελίδες χωρίς ούτε και μια τελεία)!
 Ο βαθμός δυσκολίας ανάγνωσης του συγκεκριμένου βιβλίου, πάντως μεγαλώνει όταν πρόκειται για μετάφρασή του σε άλλη γλώσσα. Σε μια κρίση ειλικρίνειας, ο μεταφραστής της ελληνικής έκδοσης, Σωκράτης Καψάσκης αφού εξομολογείται στον πρόλογο του βιβλίου ότι σκέφτηκε να παρατήσει την μετάφραση, λόγω των δυσκολιών που αντιμετώπισε, συνόψισε τις δυσκολίες που συνάντησε στα εξής: 1. Τις λέξεις ή φράσεις με πολλαπλά σημεία ανάγνωσης, 2. Στα λεκτικά παιχνίδια που χρησιμοποίησε ο Τζόυς και τα οποία δύσκολα μεταφέρονταν στα ελληνικά, 3. Στις δυσκολίες κατανόησης λόγω παρόδου των ετών, 4. Τις δυσκολίες λόγω διαφορετικής παιδείας (ο Τζόυς αρκετές φορές αναφέρει πρόσωπα και πράγματα, χωρίς καμία επεξήγηση θεωρώντας ότι ο αναγνώστης τα γνωρίζει), 5. Τις δυνατότητες πολλαπλών αναγνώσεων του κειμένου: «Στον Οδυσσέα ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος για την κατανόηση και κατ΄ ακολουθίαν για την απόδοση του κειμένου…»  και 6. Τα αποσπάσματα από τη Βίβλο που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο κείμενό του.

Στον πολύ ενδιαφέρον πρόλογό του ο Καψάσκης μας αναφέρει ότι εκτός από το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο, αναγκάστηκε να συμβουλευτεί και την γαλλική αλλά και τη γερμανική μετάφραση προκειμένου να καταφέρει να το αποδώσει στα ελληνικά.

    

Από το οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης

Ο "Οδυσσέας" είναι ο απολογισμός μιας μοναδικής μέρας, της 16 Ιουνίου 1904. Ο χώρος είναι συγκεκριμένος, το Δουβλίνο. Ένας πολίτης αυτής της πόλης, ο Λεοπόλδος Μπλουμ, ξυπνάει το πρωί και φεύγει για τη δουλειά του. Οι κοινωνικές, οι επαγγελματικές και οι συναισθηματικές υποχρεώσεις του καθυστερούν την επιστροφή του μέχρι τις πρώτες ώρες της επόμενης ημέρας. 

Αυτή η αργοπορία επιστροφής δεν συνιστά τη μοναδική ομοιότητα με το αρχαϊκό του πρότυπο. Ο Λεοπόλδος Μπλουμ περνάει μέσα από μια αντιστοιχία περιπετειών ανάλογων μ' εκείνες του Οδυσσέα. Το κατέβασμα στον Άδη βρίσκει την αντιστοιχία του στην μετάβαση του Μπλουμ στο νεκροταφείο, το οποίο επισκέπτεται συνοδεύοντας στην τελευταία του κατοικία ένα φίλο που πέθανε απροσδόκητα. Το νησί του Αιόλου βρίσκει την αντιστοιχία του στα γραφεία μιας εφημερίδας, όπου φυσάνε όλοι οι άνεμοι. Οι Σειρήνες είναι τα κορίτσια του μπαρ του ξενοδοχείου Όρμοντ, στο οποίο καταφεύγει ο Μπλουμ για ένα καθυστερημένο γεύμα και ακούει από τη διπλανή αίθουσα μερικούς φίλους να τραγουδούν με την συνοδεία του πιάνου. Η σπηλιά του Κύκλωπα είναι το μπαρ Μπάρνεϋ Κίερναμ, όπου συχνάζει κάποιος φανατικός εθνικιστής που κατονομάζεται ως Πολίτης και που διακηρύσσει τη μισαλλοδοξία του απέναντι σε καθετί που δεν είναι ιρλανδέζικο και που προκαλεί ένα μικρής έκτασης πογκρόμ στον Μπλουμ ο οποίος είναι εβραϊκής καταγωγής. Η Κίρκη είναι ένα πορνείο της νυχτερινής πόλης, το οποίο επισκέπτεται ο Μπλουμ για να βοηθήσει ένα μισοπεθαμένο νεαρό που συνάντησε πριν λίγο και που νιώθει γι' αυτόν ένα ισχυρό αίσθημα πατρικής φροντίδας. 
Η δράση είναι ελάχιστη, όμως η τεχνική του "εσωτερικού μονόλογου" που επινοεί ο συγγραφέας για την έκθεση της αφήγησής του, του παρέχει την δυνατότητα να σχολιάσει με ακρίβεια και με λεπτομέρειες όλο το πλέγμα των σχέσεων των προσώπων που λαμβάνουν μέρος σ' αυτό το σε μικρογραφία έπος. Ο μεσήλικας κύριος Μπλουμ, καθώς και ο νεαρός Στήβεν Ντένταλους (που παίζει τον ρόλο του ομηρικού Τηλέμαχου), ανασυνθέτουν και επανεξετάζουν μέσα στους συλλογισμούς τους όλα τα προβλήματα που θίγει και ο Έλληνας ποιητής. Το ενδιαφέρον του σύγχρονου αναγνώστη εστιάζεται τόσο στις ομοιότητες του μύθου όσο και στις διαφορές και στις ανατροπές του, οι οποίες τον βοηθούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων κατ' αρχήν για μια σύγκριση του κόσμου μας με τον κλασικό κόσμο και δεύτερον για την ανίχνευση της ηθικής και πνευματικής πορείας του σύγχρονου κόσμου μας μέσα στον οποίο ζούμε.