Διώξεις συγγραφέων και βιβλίων με την κατηγορία του αθεϊσμού και της βλασφημίας: Μέρος Α

Μέρος Α: Πρωταγόρας, Πλήθωνας Γεμιστός, Ρήγας Φεραίος Βελεστινλής, Ανδρέας Λασκαράτος, Δαρβίνος, Τεύκρος Ανθίας, Νίκος Καζαντζάκης

Ανδρέας Καπανδρέου

(Συγγραφέας – Βιβλιοθηκονόμος)

Πρόλογος

Αθεϊσμός ονομάζεται η άρνηση ύπαρξης του - οποιουδήποτε Θεού. Βλασφημία ονομάζεται ο ανόσιος και ασεβής λόγος, στην περίπτωση μας ο γραπτός λόγος, ενάντια στην επικρατούσα άποψη περί Θεού ή άλλων ιερών προσώπων και πραγμάτων.  

Ο αθεϊσμός και η βλασφημία εκφραζόμενες άμεσα ή έμμεσα μέσα από λογοτεχνικά ή επιστημονικά κείμενα προκαλούσαν πάντα, από αρχαιοτάτων χρόνων, την αντίδραση της ηγεσίας της επικρατούσας θρησκευτικής αντίληψης αλλά και μερίδας φανατικών πιστών. 

Ιερά θρησκευτικά βιβλία αποτέλεσαν, σε συνθήκες πολέμου αλλά όχι μόνο,  στόχο από αντίπαλους, αλλά και άλλοθι για διωγμούς. Ενδεικτική είναι η ιστορία κατά την οποία ο  Αβάσης εμίρης Αμρ ιμπν αλ-Ας μετά από εντολή του χαλίφη Ομάρ έκαψε όλα τα βιβλία που κυκλοφορούσαν στο εμιράτο του, επειδή όπως πίστευε δηλητηρίαζαν τις ψυχές των πιστών. Η εκπληκτική δικαιολογία που δόθηκε από τον εμίρη για το κάψιμο αμέτρητων βιβλίων ήταν ότι «το Κοράνι αντικαθιστά όλα τα άλλα βιβλία», έτσι δεν θα έπρεπε να υπάρχουν τα βιβλία που αμφισβητούν το Κοράνι, για να μην μολύνουν τις ψυχές των πιστών. Σύμφωνα με τον ίδιο, όμως, δεν έπρεπε να υπάρχει και οποιοδήποτε άλλο βιβλίο, έστω και αν συμφωνούσε με το Κοράνι, αφού όλη η αλήθεια ήταν ήδη γραμμένη στο ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων[1].

Μερικούς αιώνες αργότερα, με το ίδιο σκεπτικό μαχητές του ISIS έκαψαν βιβλιοθήκες και κατέστρεψαν αρχαιολογικά μνημεία στη Μοσούλη και αλλού[2].

Καταστροφές βιβλίων είχαμε δυστυχώς σε πολλές περιπτώσεις και από χριστιανούς όπως για παράδειγμα αυτήν του πάπα Γρηγόριου του Ζ’ το 1073 μ.Χ. με την οποία πυρπολήθηκαν όλα τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων που αναφέρονταν στον έρωτα αφού χαρακτηρίστηκαν αισχρά και ακόλαστα. Έτσι, ρίχθηκαν στην πυρά όσα έργα της Σαπφούς, του Αλκαίου, του Ανακρέοντα, της Ήρινας, του Μίμνερμου, του Απολλοδώρου,  του Μένανδρου, κ.α., κατάφεραν να εντοπιστούν[3].

Η πιο κάτω είναι μια ενδεικτική λίστα βιβλίων και συγγραφέων που διαχρονικά, είτε διώχθηκαν, είτε επέσυραν την οργή των πιστών επειδή θεωρήθηκαν βλάσφημα.

Ο Αθεϊσμός του Πρωταγόρα

Ο Πρωταγόρας (π. 490-420 π.Χ.), έγραψε πολλά συγγράμματα από τα οποία σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα και αυτά μέσα από αναφορές άλλων, κυρίως του μεγάλου του αντιπάλου, του Πλάτωνα. Σε ένα από αυτά τα συγγράμματα, με τίτλο «Περί Θεών», ο Πρωταγόρας αμφισβήτησε την ύπαρξη των Θεών[4]. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί  ως άθεος. 

Σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, αλλά και τον Κικέρωνα οι Αθηναίοι εξόρισαν τον Πρωταγόρα από την πόλη και έκαψαν όλα τα αντίτυπα από το έργο του[5].

Ο Πρωταγόρας στην προσπάθεια του να ξεφύγει, επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που ταξίδευε προς την Σικελία. Για κακή του τύχη όμως το πλοίο ναυάγησε και ο Πρωταγόρας πνίγηκε.

Τα έργα του Πρωταγόρα υπήρχαν σύμφωνα με μαρτυρίες και στην Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας η οποία όμως, όπως είναι γνωστό, καταστράφηκε και τα χειρόγραφα που φιλοξενούσε εξαφανίστηκαν[6].

Το κάψιμο των βιβλίων του Πλήθωνα Γεμιστού

Ο Πλήθων Γεμιστός (1355-1452) ήταν Έλληνας φιλόσοφος και πολιτικός άνδρας. Λόγω των ιδεών

του περί φυσικής και πολιτιστικής συνέχειας του Ελληνισμού αλλά και της ενασχόλησης τους με τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, αποτέλεσε στόχο κάποιων σκληροπυρηνικών του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Το έργο «Νόμων Συγγραφή» το οποίο θεωρήθηκε ως το πιο αιρετικό έργο του Πλήθωνα Γεμιστού, γράφτηκε στα τελευταία στάδια της ζωής του και σε αυτό εξωτερίκευε τις εσωτερικές του πεποιθήσεις. Ανέλυε το όραμα του για μια ιδανική πολιτεία και για ένα σύνταγμα στο οποίο έθιγε ζητήματα θρησκείας, ηθικής, πολιτικής και φιλοσοφίας. Το «Νόμων Συγγραφή» ανακαλύφθηκε μετά τον θάνατο του συγγραφέα.[7]

Το 1452 και αφού ο Πλήθωνας είχε πεθάνει, ο Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος χαρακτήρισε το έργο του  «ειδωλολατρικό» και «σατανικό» και έκαψε δημόσια στην αυλή του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη, το χειρόγραφο του Πλήθωνα Γεμιστού «Νόμων συγγραφή». Κάλεσε μάλιστα και όλους όσους είχαν αντίτυπα έργων του Γεμιστού να κάνουν το ίδιο. Ο Πατριάρχης Σχολάριος επανέλαβε την πράξη του καίγοντας νέα ανάτυπα έργων του Πλήθωνα Γεμιστού που κατάφερε να ξανασυγκεντρώσει το 1463[8].

Δυστυχώς έχουν διασωθεί και έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας μόνο 16 από τα 101 κεφάλαια του «Νόμων Συγγραφή».  Τα διασωθέντα κεφάλαια έχουν εκδοθεί και κυκλοφορούν στις μέρες μας ως βιβλίο.

Ο αφορισμός του Ρήγα Φεραίου

Μετά από αξίωση του Σουλτάνου, το 1798, χρονιά θανάτου του Ρήγα Φεραίου, ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ (αργότερα και αυτός θύμα των Οθωμανών) αφόρισε τον Ρήγα εξέδωσε εγκύκλιο προς τους ορθόδοξους αρχιερείς καταδικάζοντας το «Σύνταγμα του Ρήγα» καλώντας τους κληρικούς να μαζέψουν όλα τα χειρόγραφα και έντυπα έργα του Ρήγα και να τα στείλουν στο Πατριαρχείο[9]. 

Ο αφορισμός του Ανδρέα Λασκαράτου

Ο λιβελογράφος - λογοτέχνης Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1901) εξέδωσε αρκετές σατιρικές

εφημερίδες καυτηριάζοντας μέσα από τα γραφόμενα του την αδικία, την ανηθικότητα και την υποκρισία. Ο Λασκαράτος δεν δίστασε σε πολλές περιπτώσεις να καταφερθεί έντονα εναντίον της ανικανότητας των πολιτικών και κατά των θρησκευτικών προλήψεων και της αυθαιρεσίας των θρησκευτικών αξιωματούχων.  Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξέδωσε το 1856 το μυθιστόρημα «Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς» μέσα από το οποίο σατίριζε  την οικογένεια, την θρησκεία και την πολιτική. Το βιβλίο αυτό υπήρξε η αιτία για τον αφορισμό του πρώτα από τον Μητροπολίτη Κεφαλονιάς και αργότερα από την Ιερά Σύνοδο[10].

Η απαγόρευση της «Καταγωγή των ειδών» του Κάρλου Δαρβίνου

Ο Άγγλος φυσιοδίφης Κάρλος Δαρβίνος (1809-1882) εξέδωσε το 1859 το βιβλίο του «Η καταγωγή των ειδών» (On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life).

Το επιστημονικό σύγγραμμα του Δαρβίνου προκάλεσε μεγάλη αναταραχή ανάμεσα στον επιστημονικό και θρησκευτικό κόσμο της εποχής αφού εισήγαγε την θεωρία ότι οι πληθυσμοί εξελίσσονται από γενιά σε γενιά με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής υπονοώντας ότι αυτό γίνεται χωρίς θεϊκή παρέμβαση.

Το βιβλίο το οποίο θεωρείται το θεμέλιο της εξελικτικής βιολογίας  έγινε πολύ γρήγορα γνωστό και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες αποκτώντας φανατικούς φίλους αλλά και εχθρούς και λογοκρίθηκε σε πολλές χώρες.  Το ίδιο συνέβηκε και στην Ελλάδα όταν το 1937 το βιβλίο απαγορεύτηκε από το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά[11].  

Ο αφορισμός του ποιητή Τεύκρου Ανθία

Ο Κύπριος ποιητής Τεύκρος Ανθίας (1903-1968)  αφορίστηκε το 1935 από την Ιερά Σύνοδο της

Κύπρου, με αφορμή την έκδοση της ποιητικής του συλλογής “Η Δευτέρα Παρουσία” (Λευκωσία,

1931). Μαζί με τον συγγραφέα αφορίστηκε και ο Πατάπιος Χριστοδούλου ο οποίος προλόγισε το βιβλίο και ήταν και ο εκδότης του.

Στην εν λόγω ποιητική συλλογή ο Ανθίας αναφέρεται σε δίκη των ανθρώπων κατά του Θεού  αλλά και σε αιφνίδιο θάνατο του Θεού[12].

Σε άλλα ποιήματα της ίδιας συλλογής o ποιητής στηλιτεύει τον ρόλο της Εκκλησίας και των κληρικών που καλοπερνούν ενώ ο λαός πεινά αλλά και του ίδιου του Χριστού που ενώ βλέπει τον κόσμο να υποφέρει δεν κάνει κάτι για αυτό.

Ο αφορισμός του Τεύκρου Ανθία διήρκησε τέσσερα χρόνια. Άρθηκε τον Απρίλη του 1935 όταν ο ποιητής αποκήρυξέ την επίμαχη ποιητική συλλογή μετά από πιέσεις, θέλοντας να προστατεύσει τα μέλη της οικογένειάς του.

Οι διώξεις των έργων του Νίκου Καζαντζάκη

Ασκητική

Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) άρχισε να συγγράφει το φιλοσοφικό του έργο με τίτλο «Ασκητική» γύρω στο 1927. Πριν ακόμα ολοκληρωθεί η «Ασκητική» και πριν εκδοθεί σαν βιβλίο, αποσπάσματα δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό του Δημήτρη Γληνού «Αναγέννηση».

Το 1930 οι δικαστικές αρχές της Αθήνας άσκησαν δίωξη εναντίον του Νίκου Καζαντζάκη με την κατηγορία του αθεϊσμού, εξαιτίας των αποσπασμάτων της  «Ασκητικής». Η ημερομηνία της δίκης ορίστηκε στις 10 Ιουνίου 1930 αλλά δεν έγινε ποτέ.

Ο Καζαντζάκης ολοκλήρωσε  την «Ασκητική» το 1944. Ως βιβλίο η «Ασκητική» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1945 στην Αθήνα.

Ο Καπετάν Μιχάλης

Το 1953 εκδόθηκε το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Καπετάν Μιχάλης». Στον «Καπετάν Μιχάλη», ο Καζαντζάκης διηγείται μια ερωτική σκηνή ενός χριστιανού και μιας μουσουλμάνας. Στη σκηνή αυτή παρουσιάζεται ένας διάλογος μεταξύ των δύο μέσα από τον οποίο αμφισβητείται το ζήτημα της τριαδικότητας του θεού. Αυτό γίνεται αφορμή να εξεταστεί το βιβλίο από την Ιερά Σύνοδο και γίνεται λόγος για πιθανό αφορισμό του συγγραφέα.

 (Βλέπε ολόκληρο το κατηγορητήριο της Εκκλησίας καθώς και την απάντηση του Καζαντζάκη, πιο κάτω).

Ο Χριστός ξαναστρώνεται

Το 1952 εκδόθηκε πρώτα στη Σουηδία και τη Νορβηγία μεταφρασμένο το  μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Στην Ελλάδα και στην ελληνική γλώσσα κυκλοφόρησε το 1954 και ήταν ένα από τα έργα που προκάλεσαν την οργή της Ιεράς Συνόδου.

(Βλέπε ολόκληρο το κατηγορητήριο της Εκκλησίας καθώς και την απάντηση του Καζαντζάκη, πιο κάτω).

Ο τελευταίος πειρασμός

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε το 1952 το μυθιστόρημα «Ο τελευταίος πειρασμός» το οποίο κυκλοφόρησε πρώτα μεταφρασμένο στη Νορβηγία (1951 και 1952), την Σουηδία (1952) και την Γερμανία (1952). Ο Καζαντζάκης κατηγορήθηκε το 1953 από την Ελληνική Εκκλησία  ως ιερόσυλος, για το βιβλίο του «Ο τελευταίος πειρασμός» πριν ακόμα το βιβλίο κυκλοφορήσει στην Ελλάδα.

 Στην Ελλάδα «Ο τελευταίος πειρασμός» εκδόθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά από τις εκδόσεις Δίφρος το 1955.

Από το 1954 πάντως η Ιερά Σύνοδος με έγγραφό της ζητούσε από την κυβέρνηση την απαγόρευση όλων των βιβλίων του Καζαντζάκη και ειδικότερα των βιβλίων «Καπετάν Μιχάλης», «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και «Τελευταίος πειρασμός» .

Ολόκληρο το κατηγορητήριο που απηύθυνε η Εκκλησία της Ελλάδος στον Νίκο Καζαντζάκη  ήταν το εξής:

«1. Διά του μυθιστορήματος "Καπετάν Μιχάλης" διασύρεται η Εκκλησία, διαπομπεύονται οι ιεροί αυτής θεσμοί και καθυβρίζεται το τριαδικόν του Θεού.

2. Το μυθιστόρημα "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται", εκτός του παραδόξου και ασεβούς τίτλου του, περιέχει διάθεσιν ασεβούς χρησιμοποιήσεως ιστορικών αληθειών του Ευαγγελίου. Εξ άλλου, διά του βιβλίου τούτου γίνεται διδασκαλία σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών θεωριών και περιυβρίζονται οι ποιμένες της Εκκλησίας.

3. Ο εκδοθείς εις Γερμανίαν "Τελευταίος πειρασμός" θεωρείται βιβλίον σκανδαλώδες και επικίνδυνον διά κάθε Χριστιανόν και, ως εκ τούτου, επιβάλλεται όπως -πάση θυσία- αποφευχθεί η εις την Ελληνικήν μετάφρασίς του. Ειδικώτερον, αναφέρεται, ότι διά του "Τελευταίου πειρασμού" υβρίζεται το Θεανδρικό πρόσωπο του Χριστού, ότι επιδιώκεται να καταρριφθεί η θεότης Αυτού, ως και η χριστιανική ηθική. Τονίζεται, εξ άλλου, ότι με μεγάλην φαντασιοκοπίαν και αχαλίνωτον αυθαιρεσίαν, παραποιείται εις αυτό, η διδαχή του Ευαγγελίου, και ό,τι είναι γραμμένο βάσει των θεωριών του Φρόυντ και του ιστορικού  υλισμού.

4. Όλα τα εκδοθέντα έργα του Καζαντζάκη είναι του αυτού ασεβέστατου και αντεθνικού περιεχομένου με τα ανωτέρω βιβλία»[13].

Ο ίδιος ο Καζαντζάκης, απαντώντας στις κατηγορίες της Εκκλησίας, έγραψε σε επιστολή του:

«Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να 'ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να 'στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ»[14].

Παρόλο που έχει γραφτεί ότι ο Καζαντζάκης αφορίστηκε[15] η αλήθεια είναι ότι τελικά η Εκκλησία της Ελλάδος δεν προχώρησε στον αφορισμό του Νίκου Καζαντζάκη, αλλά ούτε και τα βιβλία του απαγορεύθηκαν καθώς ο συγγραφέας είχε θερμούς και ισχυρούς υποστηρικτές από τον πνευματικό και πολιτικό χώρο ακόμα και τον συντηρητικό, εντός και εκτός Ελλάδος αλλά και εντός της βασιλικής οικογένειας[16].

Η γυναίκα του Καζαντζάκη, Ελένη χρεώνει το γεγονός ότι ο σύζυγος της δεν διώχθηκε στη Βασίλισσα της Ελλάδος Φρειδερίκη αφού όπως αναφέρει, αυτή «εμπόδισε την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία να πέσει στο σφάλμα να αναθεματίσει τον Καζαντζάκη και το έργο του και έτσι να γίνει γελοία σε όλο τον θρησκευόμενο κόσμο».[17]  

Το Βατικανό, επίσης, ενέγραψε τον «Τελευταίο πειρασμό» (1954 και 1955) στον πίνακα των απαγορευμένων βιβλίων  (Index librorum prohibitorum)[18]. Ο Καζαντζάκης απέστειλε τότε τηλεγράφημα στην Επιτροπή του Index με τη φράση του χριστιανού απολογητή Τερτυλλιανού «Ad tuum, Domine, tribunal apello», δηλαδή «Στο Δικαστήριό σου, Κύριε, κάνω έφεση».

Σχολιάζοντας την ένταξη του βιβλίου στη λίστα απαγορευμένων βιβλίων του από το Βατικανό, ο Νίκος Καζαντζάκης δήλωσε ότι έγραψε το συγκεκριμένο βιβλίο έχοντας βαθιά πίστη και αγάπη στον Θεό και δήλωνε εντυπωσιασμένος από τη στενοκεφαλιά των ανθρώπων και από το γεγονός ότι ο Πάπας δεν καταλάβαινε το βιβλίο του.

Εξάλλου, και τα μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αμερικής καταδίκασαν το βιβλίο «Τελευταίος πειρασμός» ως άσεμνο και αθεϊστικό – παρόλο ότι παραδέχτηκαν πως δεν διάβασαν το βιβλίο αλλά βάσισαν την καταδίκη του σε άρθρα περιοδικών[19].

Την τριετία 1962-1965 πραγματοποιήθηκε εκστρατεία από μια ομάδα συντηρητικών που απαιτούσε να αφαιρεθούν από τα ράφια της Δημόσιας Βιβλιοθήκης του Long Beach της Καλιφόρνιας «Ο τελευταίος πειρασμός» του Καζαντζάκη, το «The American way of death» της Jessica Mitford καθώς και η ποίηση του Langston Hughes.

Το 2006, το Υπουργείο Πολιτισμού και Ισλαμικής Καθοδήγησης του Ιράν, απαγόρευσε τα βιβλία "Evelina," της Isabel Allende, και τον «Τελευταίο πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη παρόλο που τα δύο βιβλία είχαν εκδοθεί στο Ιράν τέσσερεις φορές στο παρελθόν. (Μαζί με τα δύο αυτά βιβλία απαγορεύθηκε στο Ιράν και το βιβλίο "Girl With a Pearl Earring" της Tracy Chevalier, παρόλο που είχε εκδοθεί έξι φορές στο παρελθόν).[20]

Η μεταφορά του «Τελευταίου Πειρασμού» στον κινηματογράφο από τον γνωστό σκηνοθέτη Martin Scorsese το 1988 προκάλεσε μεγάλη αντίδραση, απαγορεύτηκε σε πολλές χώρες και έκανε το βιβλίο ακόμα πιο γνωστό σε όλο τον κόσμο. Την ίδια χρονιά, το 1988, το βιβλίο απαγορεύθηκε στη Σιγκαπούρη μετά από απαίτηση φανατικών χριστιανών οι οποίοι είχαν επηρεαστεί από τις αντιδράσεις που έγιναν για το φιλμ του Scorsese[21].

Ο Νίκος Καζαντζάκης πέθανε τον χειμώνα του 1957. Η σορός του μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο. Η κηδεία έγινε μετά από μεγάλη λειτουργία στον ναό του Αγίου Μηνά, παρουσία του αρχιεπισκόπου Κρήτης Ευγενίου και 17 ακόμη ιερέων. Ο αρχιεπίσκοπος, όμως, Κρήτης, απαγόρευσε στους ιερείς να πάρουν μέρος στην ταφή του Καζαντζάκη, που έγινε στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα Βενετσάνικα τείχη της πόλης.

Στον τάφο του Καζαντζάκη χαράχθηκε η επιγραφή:

«Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι ελεύθερος».

Τα βιβλία του Καζαντζάκη βρίσκονται σήμερα στις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία της χώρας και έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες σε όλο τον κόσμο. Η όλη φιλολογία γύρω από τα βιβλία και τις διώξεις τους τα έκανε ακόμα πιο γνωστά και αύξησε τις πωλήσεις τους.[22]

[Στο Μέρος Β

θα παρουσιαστούν οι περιπτώσεις βιβλίων των:  Εμμανουήλ Ροΐδη, Γιάνη Κορδάτου, Ηλία Πετρόπουλου, Σαλμάν Ρουσντί, Μίμη Ανδρουλάκη, Γκέρχαρντ Χάντερερ και Νταν Μπράουν]

---

[1] Στάικος, Κωνσταντίνος Σπ. Διαφωνεί; Τα βιβλία του στην πυρά: από τον Πρωταγόρα στους Ναζί. Αθήνα: Άτων, 2008, σ. 67-68.

[2] Mohammed, Riyadh (February 24, 2015). "ISIS Burns 8000 Rare Books and Manuscripts in Mosul". Finance.yahoo.com. Retrieved July 18, 2016.

[3] Απαγορευμένα βιβλία. Αθήνα: Αρχέτυπο, 2002, σ. 33-34.

[4] The Internet Encyclopedia of Philosophy - Protagoras (c. 490 - c. 420 BCE)

[5] Cicero. De Natura Deorum, 1.23.6

[6] Kroh, Paul. Λεξικό αρχαίων συγγραφέων: Ελλήνων και Λατίνων. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 1996 σ. 406

[7] Merry, Bruce. George Gemistos Plethon (c. 1355/60–1452) in Amoia, Alba & Knapp, Bettina L., Multicultural Writers from Antiquity to 1945: A Bio-Bibliographical Sourcebook. Greenwood Publishing Group, 2002.

[8] Απαγορευμένα βιβλία. Αθήνα: Αρχέτυπο, 2002, σ.34

[9] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ια'.

[10] Θανάσης Αντωνόπουλος και Μικέλα Χαρτουλάρη. Βιβλία που άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου, ΤΑ ΝΕΑ, 6 Ιουνίου 1998.

[11] Karolides, Nicholas J., Bald, Margared and Sova, Dawn B. 100 banned books: censorship histories of world literature. New York: Checkmark Books, 1999, p. 239.

[12] Καπανδέου, Ανδρέας. Η περιπετειώδης ζωή, οι διώξεις και το έργο του Τεύκρου Ανθία.. Στο @Ανδρέας Καπανδρέου ΒΙΒΛΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ: λογοτεχνία, βιβλία, πολιτισμός, βιβλιοθηκονομία κ.ά, 23-10-2018.

[13] Γκιώνης, Δημήτρης. Καζαντζάκης Πενήντα Χρόνια Μετά: Ο αφορισμός που δεν έγινε. Ελευθεροτυπία, 7 Οκτωβρίου 2007

[14] Karolides, Nicholas J., Bald, Margared and Sova, Dawn B. 100 banned books: censorship histories of world literature. New York: Checkmark Books, 1999, p. 22.

[15]Ό.π., p. 220.

[16] Γκιώνης, Δημήτρης. Καζαντζάκης Πενήντα Χρόνια Μετά: Ο αφορισμός που δεν έγινε. Ελευθεροτυπία, 7 Οκτωβρίου 2007

[17] Καζαντζάκη, Ελένη Ν. Νίκος Καζαντζάκης ο ασυμβίβαστος. Αθήνα: Ελένη Ν. Καζαντζάκη, 1977, σ.621

[18] Karolides, Nicholas J., Bald, Margared and Sova, Dawn B. 100 banned books: censorship histories of world literature. New York: Checkmark Books, 1999, p. 221.

[19] Ό.π., p.220.

[20] Sarkouhi, Faraj. Iran: censorship the rule not the exception. Radio free Europe, radio liberty, 23-06-2009 http://www.rferl.org/content/article/1079193.html

[21] Karolides, Nicholas J., Bald, Margared and Sova, Dawn B. 100 banned books: censorship histories of world literature. New York: Checkmark Books, 1999, p.221.

[22] Ό.π., p. 221

Πηγή: Περιοδικό Διόραμα, τχ. 27 & 28 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2019 & Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2020).