Οι θεωρίες και τα βιβλία του Δαρβίνου που ανέτρεψαν την κυριαρχούσα επιστημονική γνώση και ξεσήκωσαν θύελλα διαμαρτυριών

Ο Κάρολος Δαρβίνος (Charles Darwin, 1809–1882) ήταν Άγγλος φυσιοδίφης και γεωλόγος.

Ξεκίνησε σπουδές στην Ιατρική Σχολή του Εδιμβούργου αλλά σύντομα τα παράτησε για να ακολουθήσει θεολογικές σπουδές στο Κέιμπριτς με στόχο να γίνει κληρικός.

Το μεγάλο του χόμπι, όμως, ήταν η παρακολούθηση των φυτών, των ζώων και των απολιθωμάτων. Έτσι αποδέχτηκε μια πρόσκληση που του έγινε από το Βασιλικό Ναυτικό, να ταξιδέψει με το καράβι Ιχνηλάτης με στόχο να παρατηρήσει και να καταγράψει την χλωρίδα και την πανίδα ανεξερεύνητων μέχρι τότε χωρών. 

Κατά τη διάρκεια μιας πενταετίας (1831-1836) ο Δαρβίνος είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει από την Αγγλία προς τη Νότια Αμερική (Βραζιλία, Αργεντινή, Γη του Πυρός, Χιλή, Νησιά Γκαλαπάγκος) και ακολούθως μέσω του Ειρηνικού Ωκεανού (Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία) και πίσω στην Αγγλία. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού συνέλεξε πολύτιμες  πληροφορίες για νέα είδη της χλωρίδας και πανίδας, αλλά και για τα απολιθώματα που συνάντησε. Όλα αυτά τον βοήθησαν να κατανοήσει και να συλλάβει την θεωρία της φυσικής επιλογής και της εξέλιξης των ειδών.

Για πολλά χρόνια ο Δαρβίνος δίσταζε να δημοσιεύσει τις ιδέες του για την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής αφού αυτή η θεωρία ανέτρεπε όλα όσα πίστευε ο άνθρωπος μέχρι τότε και κατέρριπτε τις γραφές της Βίβλου που έλεγε ότι τα ζώα και τα φυτά δημιουργήθηκαν από τον Θεό.

Το 1844 έγραψε στον στενό του φίλο Τζόζεφ Χούκερ, διευθυντή των Βασιλικών Βοτανικών Κήπων, στο Κιου του Λονδίνου προσπαθώντας να εξηγήσει τις ανησυχίες του. Κατά τη διάρκεια της επιστολής είναι εμφανής ο δισταγμός του να διατυπώσει αυτό που σκεφτόταν και το οποίο ερχόταν σε πλήρη ρήξη με όλα όσα πίστευε μέχρι εκείνη τη στιγμή. Εξομολογώντας στον φίλο του τις ανακαλύψεις του ένοιωθε λες και εξομολογείτο έναν φόνο! Έγραφε συγκεκριμένα:

«Έχω σχεδόν πεισθεί εντελώς αντίθετα με τις αρχικές εκτιμήσεις μου, ότι τα είδη (είναι σαν να εξομολογούμαι φόνο) δεν είναι αμετάβλητα».

Όπως και ο Γαλιλαίος, δύο αιώνες πριν, ο Δαρβίνος γνώριζε ότι με το να μιλήσει χωρίς φόβο εναντίον των διδασκαλιών της Βίβλου, θα ενοχλούσε και θα προκαλούσε θύελλα διαμαρτυριών.

Στις 24 Νοεμβρίου 1859 ο Δαρβίνος κυκλοφόρησε τελικά το βιβλίο που θα συγκλόνιζε τον

κόσμο και θα έθετε νέα δεδομένα στις επιστημονικές, θεολογικές και άλλες συζητήσεις. Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου το οποίο έγινε γνωστό ως «Η καταγωγή των ειδών» (“On the Origin of Species”) ήταν: «Η καταγωγή των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής ή η διατήρηση των ευνοημένων φυλών στον αγώνα για την ύπαρξη» (“On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life”).

Αρχικά εκδόθηκαν μόνο 1250 αντίτυπα, τα οποία πουλήθηκαν αμέσως και έτσι ετοιμάστηκε δεύτερη έκδοση του βιβλίου. Οι αντιδράσεις ήταν μεγάλες και ο Δαρβίνος χαρακτηρίστηκε από κάποιους εκκλησιαστικούς κύκλους ως «ο πιο επικίνδυνος άνθρωπος της Αγγλίας».

Σύντομα όμως το έργο του αναγνωρίστηκε από τον επιστημονικό κόσμο και ο Δαρβίνος απέκτησε πολλούς υποστηρικτές. Σήμερα θεωρείται ως το έργο που έθεσε τις βάσεις της εξελικτικής βιολογίας.

Στο έργο «Η καταγωγή των ειδών» ο Δαρβίνος εισήγαγε τη θεωρία ότι οι πληθυσμοί εξελίσσονται από γενιά σε γενιά με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής. Παρουσίαζε μία σειρά από στοιχεία και αποδείξεις ως συμπέρασμα παρατηρήσεων, πειραμάτων και επιστημονικών συζητήσεων. Πιο συγκεκριμένα «Η Καταγωγή των Ειδών» εμπεριέχει δύο βασικές θέσεις: α) ότι όλα τα είδη προήλθαν, μέσω τροποποιήσεων, από κοινά προγονικά είδη και β) ότι οι τροποποιήσεις αυτές οφείλονται στη φυσική επιλογή που δρα πάνω στις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ατόμων ενός είδους.

Το βιβλίο «Η καταγωγή των ειδών», όπως και η θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη, ταυτίστηκε με τον Αθεϊσμό με αποτέλεσμα να προκληθούν αντιδράσεις από διάφορες θρησκευτικές ομάδες.

Οι αντιδράσεις για το βιβλίο  συνεχίστηκαν για πολλά χρόνια. 

Το Κολέγιο Τρίνιτι στο Κέμπριτζ (Trinity College Cambridge) όπου ο Δαρβίνος σπούδασε θεολογία, απαγόρευσε, το 1925, το βιβλίο καθώς και τη διδασκαλία των θεωριών του Δαρβίνου. Η απαγόρευση συνεχίστηκε μέχρι το 1967. 

Το βιβλίο απαγορεύτηκε επίσης σε πολλές άλλες χώρες όπως για παράδειγμα στη Γιουγκοσλαβία το 1935, αλλά και στην Ελλάδα το 1937, από το καθεστώς του Μεταξά. 

Όσον αφορά τον άνθρωπο και την καταγωγή του, ο Δαρβίνος στο βιβλίο του έκανε μόνο ένα σύντομο υπαινιγμό γράφοντάς: «Άπλετο φως θα χυθεί σχετικά με την καταγωγή του ανθρώπου και την ιστορία του» υπονοώντας ότι και ο άνθρωπος, θα μπορούσε να έχει εξελιχθεί με τον τρόπο που εξελίχθηκαν τα άλλα όντα. 
Αυτή και μόνο η αναφορά όμως ήταν ικανή να ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων εναντίον του.

Τη θέση του όσον αφορά την εξέλιξη του ανθρώπου, ο Δαρβίνος την διατυπώνει ξεκάθαρα σε ένα άλλο του βιβλίο που εκδόθηκε το 1871 με τίτλο «Η καταγωγή του ανθρώπου και η επιλογή σε σχέση με τη γενετήσια ορμή» (“The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex”).

Στο βιβλίο αυτό ο Δαρβίνος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος δεν είναι το αποτέλεσμα μιας ειδικής [θεϊκής] δημιουργίας, αλλά έχει εξελιχθεί όπως όλα τα άλλα ζώα.

Από οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης «Η καταγωγή των ειδών»

Αναμφισβήτητα, "Η καταγωγή των ειδών" του Κάρολου Δαρβίνου είναι το πιο σημαντικό βιβλίο του 19ου αιώνα. Είναι όμως και ασυνήθιστο: ένα ευανάγνωστο δοκίμιο. Με την έκδοσή του το 1859 αναγνωρίστηκε αμέσως, τόσο από τους υποστηρικτές του όσο και από τους επικριτές του, ως ένα έργο υψίστης σπουδαιότητας. Η θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής προκάλεσε και προκαλεί ακόμα και σήμερα την έντονη αντίδραση όσων ασπάζονται την κυριολεκτική αλήθεια της Γενέσεως. Είναι όμως μοναδική γιατί εξηγεί, με την πλήρη έννοια της λέξεως, την ύπαρξη, τη μορφή, την ποικιλία, την πολυπλοκότητα και την κομψότητα όλων των έμβιων όντων, όχι μονάχα σε αυτό τον πλανήτη, αλλά πιθανότατα οπουδήποτε στο σύμπαν μπορεί να υπάρχει οργανωμένη πολυπλοκότητα.

Αλλά για ό,τι αφορά τον υλικό κόσμο, μπορούμε τουλάχιστον να πούμε αυτό: πως είμαστε σε θέση ν' αντιληφθούμε ότι τα γεγονότα συντελούνται όχι με μεμονωμένες επεμβάσεις μιας "Θείας Δύναμης", που δρα ξεχωριστά στην κάθε ιδιαίτερη περίπτωση, αλλά με την καθιέρωση απ’ αυτήν γενικών νόμων.
Whewell, Bridgewater Treatise

Darwin, Charles Robert, 1809-1882. Η καταγωγή των ειδών / Καρλ Ντάρβιν · μετάφραση Ανδρ. Πάγκαλος. - Αθήνα : Εκδόσεις Γκοβόστη, 2007. - 525σ. · 21x14εκ.

Από οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης «Η καταγωγή των ειδών»

Στο βιβλίο αυτό ο Κάρολος Ντάρβιν (1809-1882) εντάσσει τους πιθήκους και τους ανθρώπους στο ίδιο γενεαλογικό δένδρο, αποδίδοντας τους ξεχωριστούς δρόμους των ειδών μας στη "σεξουαλική επιλογή". "Η καταγωγή του ανθρώπου", αν και λιγότερο γνωστή από την "Καταγωγή των ειδών", εξακολουθεί να επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε την προέλευσή μας. 

«...Μοναδικό αντικείμενο του βιβλίου αυτού είναι να εξετάσει: πρώτον, αν ο άνθρωπος, όπως και κάθε άλλο είδος, κατάγεται από κάποια άλλη προϋπάρχουσα μορφή, δεύτερον, τον τρόπο ανάπτυξής του και τρίτον, την αξία των διαφορών ανάμεσα σε ό,τι ονομάζουμε ανθρώπινες φυλές. Καθώς θα περιοριστώ στο να πραγματευτώ μόνο τα παραπάνω σημεία, δεν θα χρειαστεί να περιγράψω λεπτομερώς τις διαφορές αυτές ανάμεσα στις λογής λογής φυλές -τεράστιο θέμα που έχει ήδη ευρύτατα συζητηθεί σε πολλά αξιόλογα έργα. H πανάρχαια παρουσία του ανθρώπου, που πρόσφατα επισήμαναν οι εργασίες πολλών διακεκριμένων σοφών, με τον Μπουσέ ντε Περτ επικεφαλής, αποτελεί την απαραίτητη βάση για την κατανόηση της καταγωγής του. Θα λάβω, λοιπόν, το συμπέρασμα αυτό ως δεδομένο και θα παραπέμψω σχετικά τους αναγνώστες μου στις θαυμάσιες μελέτες των Σερ Τσαρλς Λάυελ, Σερ Τζων Λούμποκ κ.ά. Κι ούτε θα χρειαστεί να κάνω, εξάλλου, τίποτα παραπάνω από το να υπενθυμίσω τις διαφορές ανάμεσα στον άνθρωπο και τους ανθρωπόμορφους πιθήκους, μια και ο καθηγητής Χάξλεϋ έχει, κατά τη γνώμη των πιο αρμόδιων, με τον πιο πειστικό τρόπο αποδείξει πως, σε κάθε φανερό χαρακτηριστικό, ο άνθρωπος διαφέρει λιγότερο από τους ανώτερους πιθήκους από όσο αυτοί διαφέρουν από τα κατώτερα μέλη της ίδιας τάξης των Πρωτευόντων...» (Κάρολος Ντάρβιν, από την εισαγωγή).

Darwin, Charles Robert, 1809-1882. Η καταγωγή του ανθρώπου / Κάρολος Δαρβίνος · μετάφραση Βάσος Βασιλείου. - Αθήνα : Εκδόσεις Γκοβόστη, 2006. - 431σ. · 21x14εκ.