Λογοτεχνία του Φανταστικού: συζήτηση στη Λέσχη Ανάγνωσης Δημοτικής Βιβλιοθήκης Λιβαδιών (Λάρνακας), 25 Νοε. 2016

Σε μια πολύ ζεστή και όμορφη ατμόσφαιρα, μέσα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Λιβαδιών είχα την ευκαιρία και την τιμή να συζητήσω με μέλη της Βιβλιοθήκης, αναγνώστες αλλά και κάποιους συγγραφείς, για τη Λογοτεχνία του Φανταστικού και τα βιβλία μου.

Ακολουθούν κάποιες σημειώσεις από την άτυπη παρουσίαση που έκανα για το θέμα:

Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την τιμή που μου κάνατε να με προσκαλέσετε στη Λέσχη σας για να μιλήσουμε σχετικά με τη Λογοτεχνία του Φανταστικού ή την Φανταστική Λογοτεχνία όπως είναι επίσης γνωστή.

Ευχαριστώ επίσης και για το ενδιαφέρον που δείξατε για τα δικά μου βιβλία για τα οποία θα πούμε λίγα λόγια στο τέλος.

Θεωρώ ότι πρώτα πρέπει να ορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο Λογοτεχνία του Φανταστικού προσδιορίζοντας για τι ακριβώς μιλούμε.

Θα ξεκινήσω όμως λίγο ανορθόδοξα διευκρινίζοντας τι δεν εννοούμε όταν χρησιμοποιούμε αυτό τον όρο. Πρόσφατα, μιλώντας με μια δημοσιογράφο που θα μου έπαιρνε συνέντευξη για ένα από τα βιβλία μου, δέχτηκα τις εξής προκαταρτικές ερωτήσεις:

«Τονίζεις συνεχώς τον όρο Φανταστική Λογοτεχνία όταν αναφέρεσαι στο βιβλίο σου. Δεν είναι όλα τα λογοτεχνήματα φανταστικά; Δεν χρειάζεται πάντα το στοιχείο της φαντασίας για να γραφτεί λογοτεχνία;»

Στο δεύτερο ερώτημα  «Δεν χρειάζεται πάντα το στοιχείο της φαντασίας για να γραφτεί λογοτεχνία;» η απάντηση είναι: Ναι! Για να γραφτεί λογοτεχνία συνήθως χρειάζεται ο συγγραφέας να επιστρατεύσει τη φαντασία του (λέω συνήθως γιατί εξαιρούνται οι πραγματικές ιστορίες τις οποίες ο συγγραφέας, αν είναι αρκετά ενδιαφέροντες από μόνες τους, μπορεί να τις καταγράψει χωρίς τη χρήση της δικής του φαντασίας). Φαντασία χρειάζεται ο κάθε καλλιτέχνης για να δημιουργήσει, είτε γράφει λογοτεχνία, είτε ζωγραφίζει, είτε φτιάχνει ένα γλυπτό, είτε γράφει μουσική, θέατρο ή σενάριο στον κινηματογράφο. Όταν όμως δίνουμε στη λογοτεχνία τον χαρακτηρισμό «Φανταστική» δεν εννοούμε τη φαντασία του συγγραφέα – η οποία έρχεται μαζί με την έμπνευση.

Στο πρώτο ερώτημα της δημοσιογράφου «Δεν είναι όλα τα λογοτεχνήματα φανταστικά;» η απάντηση είναι: Όχι! Δεν είναι όλα τα λογοτεχνήματα φανταστικά με την έννοια που τους προσδίδει ο όρος «Φανταστική Λογοτεχνία» ή «Λογοτεχνία του Φανταστικού». Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα κείμενα που έχουν τα χαρακτηριστικά που θα αναλύσουμε πιο κάτω.

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες στη λογοτεχνία που ορίζουν τι εστί Λογοτεχνία του Φανταστικού και την κατηγοριοποιούν σε άλλες μικρότερες υποκατηγορίες.

Για να μην σας ζαλίζω με λογοτεχνικές θεωρίες θα σας δώσω τον δικό μου ορισμό:

Φανταστική Λογοτεχνία ή Λογοτεχνία του Φανταστικού ονομάζουμε την λογοτεχνία η οποία διαπραγματεύεται όντα, τόπους και καταστάσεις που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα, οι ιδιότητές και η ύπαρξή τους δεν μπορεί να ερμηνευτεί με την κοινή λογική ούτε με τις επιστημονικές γνώσεις που έχουμε μέχρι σήμερα. Με απλά λόγια η Λογοτεχνία του Φανταστικού αναφέρεται σε γεγονότα που δεν έχουν συμβεί και δεν θα μπορούσαν να συμβούν αφού είναι πέραν από τους κανόνες της φυσικής που γνωρίζουμε. Χοντρικά, η Λογοτεχνία του Φανταστικού χωρίζεται σε 3 βασικές κατηγορίες τις οποίες θα αναλύσω περισσότερο στη συνέχεια 1. Επιστημονική Φαντασία (Science fiction), 2. Φαντασία (Fantasy) και 3. Υπερφυσικός Τρόμος (Supernatural Horror):

1. Επιστημονική Φαντασία (Science Fiction): Στην κατηγορία αυτή κατατάσσονται κυρίως επιστημονικά επιτεύγματα του ανθρώπου τα οποία ακόμα δεν έχουν γίνει κατορθωτά και ούτε διαφαίνεται με βεβαιότητα στο άμεσο μέλλον ότι θα γίνουν κατορθωτά. Αναφέρω για παράδειγμα το ταξίδι στον χρόνο, την επαφή του ανθρώπου με εξωγήινα όντα, η τηλεμεταφορά, ιδιότητες του ανθρώπου όπως η αορατότητα και η αθανασία κτλ. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε πάντως ότι σε μερικές περιπτώσεις η τεχνολογία κατάφερε να φτάσει και να ξεπεράσει κείμενα τα οποία κάποτε θεωρούνταν επιστημονική φαντασία. Αναφέρω ως παραδείγματα τα βιβλία του Ιουλίου Βερν στα οποία αναφέρονται αεροπορικά και διαστημικά ταξίδια πριν εφευρεθούν τα αεροπλάνα και πριν επινοηθούν τα μέσα για ένα διαστημικό ταξίδι. Δύο από τους σημαντικότερους συγγραφείς Επιστημονικής Φαντασίας είναι ο Isaac Asimov και ο Ray Brudbury.
2. Φαντασία (Fantasy): Ιστορίες για κόσμους φανταστικούς και όντα που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Κόσμοι με νεράιδες, δράκους, ζώα που μιλούν, ανθρώπους με υπερφυσικές δυνατότητες εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία. Πιο γνωστοί εκπρόσωποι του είδους αυτού είναι J. R. R. Tolkien, συγγραφέας του «Άρχοντα των Δακτυλιδιών» και εφευρέτης του φανταστικού κόσμου, της Μέσης Γης, o George R. R. Martin που έγραψε «Το τραγούδι του πάγου και της φωτιάς» ή γνωστότερο από την τηλεοπτική του διασκευή “Game of Thrones”, καθώς και η J. K. Rowling που έχει γράψει τα διάσημα βιβλία με πρωταγωνιστή τον Χάρι Πότερ.
3. Υπερφυσικός Τρόμος (Supernatural Horror): Ιστορίες που προκαλούν τρόμο, βασισμένες όμως σε υπερφυσικά γεγονότα και όντα (π.χ. βρικόλακες, φαντάσματα, γιγάντια τέρατα, κτλ). Ο Χ.Φ. Λάβγκραφτ είναι ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του είδους, ενώ από τους σημερινούς, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Στίβεν Κίνγκ (ο οποίος έχει γράψει πολλά μυθιστορήματα αυτού του είδους, αλλά και άλλα, όπως καθαρά τρόμου, επιστημονικής φαντασίας, αλλά και γενικής (mainstream) λογοτεχνίας).

Οι 3 βασικές κατηγορίες που αναφέρω πιο πάνω χωρίζονται σε πολλές άλλες υποκατηγορίες (αναφέρω ενδεικτικά και όχι εξαντλητικά):

• Apocalyptic και post-apocalyptic fiction. Στην υποκατηγορία αυτή ο κόσμος και ο πολιτισμός όπως τον γνωρίζουμε σήμερα καταρρέει και οι επιζώντες βιώνουν παρακμιακές (και ενίοτε τρομακτικές) καταστάσεις οι οποίες μπορούν να συγκριθούν με τα γραπτά της Αποκάλυψής του αγίου  Ιωάννη.
• Εναλλακτική ιστορία (Alternative ή Alternate history). Ξεκινά από την υπόθεση ότι ένα ιστορικό γεγονός εξελίσσεται διαφορετικά απ΄ ότι γνωρίζουμε. Συνήθως, η υπόθεση τέτοιων μυθιστορημάτων απαντά στο ερώτημα: Τι θα γινόταν αν… (What if…). Τι θα γινόταν για παράδειγμα αν κέρδιζαν οι Τρώες στον Τρωικό πόλεμο;  Πως θα εξελισσόταν ο κόσμος αν επικρατούσαν οι Ναζί; Ποια θα ήταν σήμερα η μοίρα του ελληνισμού αν δεν έπεφτε η Κωνσταντινούπολη στα χέρια των Τούρκων; Αν δεν πετύχαινε η επανάσταση του 1821 ή η ακόμα και η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974;
• Κυβερνοπάνκ (Cyberpunk)  υποκατηγορία της Επιστημονικής Φαντασίας. Οι ιστορίες διαδραματίζονται στο άμεσο μέλλον και χαρακτηρίζονται από αναφορές στον υπόκοσμο της υψηλής τεχνολογίας, επικεντρωμένης σε προϊόντα πληροφορικής, τηλεπικοινωνιών και γενετικής μηχανικής, σε ένα συνήθως δυστοπικό, μεταβιομηχανικό κοινωνικό σκηνικό. Συχνά επικεντρώνονται σε χρήση τεχνητής νοημοσύνης και αντιπαραθέσεις μεταξύ ντεντέκτιβ και hackers Πολλά μυθιστορήματα του είδους αυτού του θυμίζουν την ατμόσφαιρα των φιλμ νουάρ.
• Steampunk υποείδος της επιστημονικής φαντασίας που ενσωματώνει την τεχνολογία και την αισθητική του 19ου αιώνα χρησιμοποιώντας την τεχνολογία της εποχής με τις ατμοκίνητες μηχανές.  Αν και οι λογοτεχνικές ρίζες της κατηγορίας αυτής σχετίζονται με το cyberpunk, τα έργα steampunk είναι συχνά σε μια εναλλακτική ιστορία που διαδραματίζεται στη βρετανική Βικτοριανής εποχή του 19ου αιώνα ή στην Αμερικανική  "Άγρια Δύση", σε ένα μετα-αποκαλυπτικό μέλλον, κατά την οποία έχει διατηρηθεί η δύναμη του ατμού σαν κύρια χρήση, ή σε έναν φανταστικό κόσμο που χρησιμοποιεί παρόμοια δύναμη του ατμού.
• Space opera διαδραματίζεται κυρίως στο διάστημα και σε άλλους γαλαξίες και περιλαμβάνει διαστημικούς πολέμους και διαπλανητικές μάχες με τη χρήση φουτουριστικών όπλων και εξελιγμένης τεχνολογίας. Π.χ. Star Wars και Star Trek.
• Epic Fantasy (ή High Fantasy). Διαδραματίζεται σε έναν φανταστικό κόσμο στον οποίο βασικό χαρακτηριστικό του είναι ο ηρωισμός των χαρακτήρων και το επικό κτίσιμο της θεματολογίας και της πλοκής. Παραδείγματα αυτού του είδους είναι το “The Lord Of The Rings” και το “A Song Of Ice And Fire” (Game of Thrones).

Ανδρέας Καπανδρέου

(Συγγραφέας - Βιβλιοθηκονόμος)

Διαβάστε επίσης:

- Ο Tzvetan Todorov για τη Λογοτεχνία του Φανταστικού

- Ο Μάκης Πανώριος για την Ελληνική Φανταστική Λογοτεχνία

- Η Λογοτεχνία του Φανταστικού (από το αφιέρωμα στο περιοδικό Άνευ)