Η αντιφατική στάση του Αλμπέρ Καμύ απέναντι στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (Αλγερίας) και στην ΕΟΚΑ [και ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ]

 

του Ανδρέας Καπανδρέου*

(εισήγηση στο συνέδριο "70 χρόνια από τον αγώνα της ΕΟΚΑ: απόηχοι, αναλύσεις, εκτιμήσεις", 31 Οκτ.-2 Νοε. 2025)

 

Εισαγωγή

Ο Αλμπέρ Καμύ, εμβληματικός συγγραφέας και φιλόσοφος του 20ού αιώνα, ενσαρκώνει μια διανοητική φυσιογνωμία διχασμένη ανάμεσα στις οικουμενικές του ανθρωπιστικές αρχές και τους προσωπικούς του δεσμούς. Η στάση του απέναντι σε δύο σημαντικά αντιαποικιακά κινήματα της εποχής του - το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN) στην Αλγερία και την ΕΟΚΑ στην Κύπρο - αποκαλύπτει μια βαθιά αντίφαση, διαμορφωμένη από ιστορικά συμφραζόμενα, ζητήματα ταυτότητας και ηθικά διλήμματα. Η ανάλυση της θέσης του απαιτεί την εξέταση τόσο των ιδεολογικών του αρχών όσο και των βιογραφικών του συνθηκών.

Η εισήγηση αναλύει το ιστορικό πλαίσιο των δύο εξεγέρσεων καθώς και την αντιφατική στάση του Νομπελίστα συγγραφέα,  η οποία τον έφερε σε σύγκρουση με άλλους διανοούμενους της γαλλικής αριστεράς, όπως τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ.  

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στο άρθρο του Καμύ «Το ελληνόπουλο» μέσα από το οποίο φαίνεται η στήριξή του στον αγώνα της ΕΟΚΑ.

 

Ο Αλμπέρ Καμύ

Ο Αλμπέρ Καμύ (1913-1960) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους φιλόσοφους, λογοτέχνες και συγγραφείς του 20ού αιώνα, αναγνωρισμένος ως θεμελιωτής του παραλογισμού στη φιλοσοφία. Γεννήθηκε στο Μοντοβί της Αλγερίας από πατέρα Γάλλο χωρικό αλσατικής καταγωγής και μητέρα Ισπανίδα, και μεγάλωσε σε συνθήκες φτώχειας. Ο πατέρας του σκοτώθηκε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο όταν ο Καμύ ήταν βρέφος, και η οικογένεια του εγκαταστάθηκε στο Αλγέρι.​

Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Αλγερίου, ενώ είχε ενεργή δράση στην Αλγερινή κοινωνία και πολιτική. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος και αργότερα ως γραμματέας σύνταξης στη γαλλική εφημερίδα "Combat" κατά τη διάρκεια της Αντίστασης κατά των Γερμανών. Παρόλο που δεν μπορούσε να καταταγεί στον στρατό λόγω φυματίωσης, συνέβαλε μέσω του έργου του στον αντιστασιακό αγώνα.​

Έγραψε κορυφαία λογοτεχνικά έργα όπως "Ο Ξένος" (1942), "Η Πανούκλα" (1947), τα θεατρικά "Καλιγούλας" (1938), "Οι Δίκαιοι" (1949), καθώς και τα φιλοσοφικά δοκίμια "Ο Μύθος του Σίσυφου" (1942) και "Ο Επαναστατημένος άνθρωπος" (1951). Απηύθυνε τον διανοητικό του προβληματισμό στην ανθρώπινη κατάσταση και την παραλογή ύπαρξη, αρνούμενος δογματικές ιδεολογίες όπως ο Χριστιανισμός, ο Μαρξισμός και ο Υπαρξισμός.​

Το 1957 τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας ως αναγνώριση του ανθρωπιστικού και φιλοσοφικού του έργου.

Δυστυχώς, το 1960 σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, σε ηλικία μόλις 47 ετών. Το σύνολο του έργου του άφησε ισχυρό αποτύπωμα στη παγκόσμια λογοτεχνία και τη φιλοσοφία, καθώς θεωρείται ένας από τους πιο «ανθρώπινους» συγγραφείς του αιώνα.​

Ο Αλμπέρ Καμύ, νομπελίστας και ένας από τους πιο επιδραστικούς διανοούμενους του 20ού αιώνα, έμεινε γνωστός για την παθιασμένη υπεράσπιση της δικαιοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ωστόσο, οι αντιδράσεις του απέναντι σε δύο εμβληματικά αντιαποικιακά κινήματα—το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN) στην Αλγερία και την ΕΟΚΑ στην Κύπρο—αποκαλύπτουν μια βαθιά αντιφατική στάση, διαμορφωμένη από προσωπικές, πολιτικές και φιλοσοφικές εντάσεις.

 

Αλγερινή επανάσταση (1954-1962)

Η Αλγερινή Επανάσταση (ή Πόλεμος της Αλγερίας) ήταν μια μακρόχρονη και αιματηρή αντιαποικιοκρατική εξέγερση που ξέσπασε την 1η Νοεμβρίου 1954 και διήρκεσε μέχρι το 1962, οδηγώντας στην ανεξαρτησία της Αλγερίας από τη Γαλλία.

Ηγέτης του κινήματος ήταν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN), το οποίο ξεκίνησε οργανωμένες ένοπλες ενέργειες κατά των γαλλικών αρχών και αποίκων.

Ο πόλεμος περιλάμβανε ανταρτοπόλεμο, τρομοκρατικές επιθέσεις και φρικαλεότητες και από τις δύο πλευρές. Η Γαλλία έστειλε εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες για να καταστείλει την εξέγερση και η κλιμάκωση της βίας επηρέασε έντονα τη γαλλική και παγκόσμια κοινή γνώμη. Αποτέλεσε έναν από τους πιο σκληρούς αντιαποικιακούς αγώνες, με πολυάριθμους νεκρούς και μεγάλη συμμετοχή πολιτών και διεθνιστών.​

Το 1956 συγκροτήθηκε η Προσωρινή Επαναστατική Κυβέρνηση και κορυφώθηκαν οι διεθνείς πιέσεις. Το 1959 ο πρόεδρος της Γαλλίας Σαρλ ντε Γκωλ πρότεινε για πρώτη φορά την αυτοδιάθεση της Αλγερίας, οδηγώντας τελικά σε κατάπαυση του πυρός το 1962 και επίσημη ανεξαρτησία της Αλγερίας στις 5 Ιουλίου 1962.​

Η Αλγερινή Επανάσταση είχε ισχυρό αντίκτυπο διεθνώς, επηρέασε ευρύτερα τα αντιαποικιακά και εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της εποχής, και ουσιαστικά ολοκλήρωσε τη χειραφέτηση της Βορείου Αφρικής από τον αποικιακό έλεγχο.

Η φιλοσοφική ρήξη μεταξύ Αλμπέρ Καμύ  και Ζαν-Πωλ Σαρτρ

Η δημοσίευση του «Επαναστατημένου ανθρώπου»  το 1951 από τον Καμύ αλλά και η κριτική του στα κομμουνιστικά καθεστώτα, τον οδήγησαν σε ανοιχτή ρήξη με τον Σαρτρ και τον αριστερό κύκλο των υπαρξιστών, ενισχύοντας την εικόνα του Καμύ ως μοναχικού διανοούμενου που δεν εντάσσεται σε καμία ιδεολογική παράταξη. Τα μεταπολεμικά χρόνια, ο Καμύ απομονώθηκε από το μεγαλύτερο μέρος της γαλλικής αριστεράς, καθώς ο συγγραφέας καταδίκαζε κάθε μορφή απολυταρχικής εξουσίας, είτε προερχόταν από τη Σοβιετική Ένωση είτε από αποικιοκρατικά καθεστώτα.

Ο Σαρτρ στρατεύτηκε δυναμικά στον αριστερό μαρξιστικό χώρο, ενώ ο Καμύ στάθηκε πιο κριτικά απέναντι σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού, αποφεύγοντας τόσο τον σταλινισμό όσο και τις απόλυτες επαναστατικές θέσεις.

Το 1956, ενώ μαίνεται ο πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και Αλγερινών για την ανεξαρτησία της χώρας, ο Καμύ πρότεινε δημόσια την ανάγκη μιας "πολιτικής ανακωχής". Αυτό σήμαινε ότι καλούσε για προσωρινή παύση της βίας, ώστε να δοθεί χώρος για διαπραγματεύσεις και προστασία αμάχων. Η στάση αυτή δέχτηκε κριτική και από πλευρές της γαλλικής αριστεράς, καθώς θεωρήθηκε μετριοπαθής, την ώρα που ο Σαρτρ υποστήριζε ανοιχτά τους Αλγερινούς επαναστάτες και την πλήρη ανεξαρτησία της Αλγερίας.​

Γεννημένος στην Αλγερία από Γάλλο πατέρα, ο Καμύ ένιωθε έναν βαθύ δεσμό με τη γενέτειρά του, καταδικάζοντας ταυτόχρονα τις αποικιακές αδικίες. Η στάση του κατά τον πόλεμο ανεξαρτησίας της Αλγερίας  χαρακτηρίζεται από διπλή αντίθεση αφού καταδίκαζε τόσο τις επιθέσεις του FLN κατά αμάχων, όσο και τα βασανιστήρια και τις βιαιότητες του Γαλλικού κράτους, ζητώντας μια «πολιτική εκεχειρία» για την προστασία των αμάχων.

Ο Καμύ πρότεινε μια ουτοπική λύση: μια ομοσπονδιακή Αλγερία, όπου έποικοι και Αλγερινοί θα συνυπήρχαν ως ίσοι. Αυτή η οπτική, θεωρήθηκε αφελής από το FLN και τους αντιαποικιακούς διανοούμενους όπως ο Σαρτρ και περιθωριοποίησε ακόμη περισσότερο τον Καμύ.

Ο αγώνας της ΕΟΚΑ

Η Κύπρος που βρισκόταν υπό βρετανική κυριαρχία από το 1878, βίωσε έντονη εθνική αφύπνιση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα να κυριαρχεί ανάμεσα στους Έλληνες κάτοικους του νησιού. Το 1955 ξεκίνησε ο ένοπλος αγώνας της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ) για την αποτίναξη του βρετανικού ζυγού και την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.

Η βρετανική πολιτική προσπάθησε να διαχειριστεί το ζήτημα με σκληρή καταστολή, αλλά και με ελιγμούς που ενίσχυσαν τον εθνοτικό διχασμό αναδεικνύοντας τον τουρκικό παράγοντα ως συνομιλητή για τη λύση του προβλήματος που είχε δημιουργηθεί. Ο αγώνας της ΕΟΚΑ οδήγησε τελικά στη δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960, αλλά όχι στην Ένωση, ενώ ουσιαστικά περιέπλεξε τα εθνοτικά και γεωπολιτικά προβλήματα του νησιού. 

Η στάση του Αμπέρ Καμύ απέναντι στην ΕΟΚΑ

Για τον Καμύ, η κατάσταση στην Κύπρο ήταν ένα κλασικό παράδειγμα αποικιακής βίας και καταπίεσης, στο οποίο μπορούσε να ταχθεί υπέρ της ανθρώπινης αξιοπρέπειας χωρίς τα προσωπικά διλήμματα που είχε στην Αλγερία. Η παρέμβασή του υπέρ της ζωής του αγωνιστή της ΕΟΚΑ Μιχαλάκη Καραολή, μέσω του άρθρου του «Το Ελληνόπουλο» ανέδειξε την ανθρωπιστική του στάση απέναντι στην αποικιακή αυθαιρεσία.

Αυτή η πράξη, καθαρά ανθρωπιστική, δεν σήμαινε την εν λευκώ πολιτική στήριξη στην ΕΟΚΑ, αλλά ανέδειξε την αδιάλλακτη υπεράσπισή του για την ανθρώπινη ζωή. Σε αντίθεση με την Αλγερία, ο Καμύ δεν ήταν επιβαρυμένος από διπλή ταυτότητα: ενήργησε ως ηθικός μάρτυρας, ελεύθερος από προσωπικούς δεσμούς με την Κύπρο.

«Το Ελληνόπουλο» του Αλμπέρ Καμύ

«Το Ελληνόπουλο» (L’Enfant Grec)  δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L’Express, στις 6 Δεκεμβρίου 1955, με αφορμή την καταδίκη σε θάνατο από τις βρετανικές αρχές, του εικοσιτριάχρονου Μιχάλη Καραολή. Στο άρθρο του, που γράφτηκε δύο χρόνια πριν την βράβευση του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, ο Καμύ καταδικάζει την αποικιοκρατική καταπίεση και εκφράζει συμπόνια και θαυμασμό για τον κυπριακό αγώνα. Παρουσιάζει τον Μιχάλη Καραολή (το Ελληνόπουλο) ως σύμβολο αθωότητας και ηρωικής αυτοθυσίας. Επιχειρηματολογεί με βάση τις αρχές της ελευθερίας και της ηθικής ευθύνης, τονίζοντας ότι η καταπίεση οδηγεί αναπόφευκτα σε εξέγερση.

Αναγνωρίζει τη στρατηγική σημασία της Κύπρου για τη Βρετανία, αλλά υποστηρίζει ότι οι φιλίες και η εμπιστοσύνη μεταξύ των λαών υπερβαίνουν τα γεωπολιτικά συμφέροντα. Κάνει έκκληση για λογική επίλυση του προβλήματος και σεβασμό στη δημοκρατική βούληση της πλειοψηφίας του κυπριακού λαού.

Οι Έλληνες γενικότερα προβάλλονται στο άρθρο ως λαός που έχουν ήδη αποδείξει την αξία τους, λίγα χρόνια πριν, κατά τη διάρκεια  του Β Παγκοσμίου Πολέμου, πολεμώντας τον φασισμό, και που αξίζουν τον σεβασμό και την συμπαράσταση των υπόλοιπων ευρωπαίων.

Το κείμενο του Καμύ είναι έντονα συναισθηματικό, με λογοτεχνική χροιά και ηθικό βάθος. Σε αυτό ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την ηθική ευθύνη και την  αρχή της ελευθερίας για να επιχειρηματολογήσει.

Ο Καμύ με το άρθρο του επεμβαίνει δημόσια κάνοντας ένα φιλοσοφικό σχολιασμό πάνω στην ελευθερία και την υποκρισία των αποικιοκρατικών δυνάμεων, εκθέτοντας ηθικές αρχές ενάντια στον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό.[1]

Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ για τον αγώνα της ΕΟΚΑ

Όσον αφορά τον Σαρτρ, αφού αναφερθήκαμε σε αυτόν πιο  και πάνω, ήταν ένθερμος υποστηρικτής όλων των αντι-αποικιακών αγώνων, είχε αναλύσει θεωρητικά θέματα αποικιοκρατίας, ελευθερίας και καταπίεσης και ήταν υπέρ της χρήσης επαναστατικής βίας, κάτι που ίσχυε και στον αγώνα της ΕΟΚΑ.  

Ειδικά η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που επιβλήθηκε στην Κύπρο από τους Βρετανούς  προσέλκυσε μεγάλη δημοσιότητα σχετικά με τις βρετανικές στρατιωτικές ενέργειες. Αναφορές από το νησί έκαναν λόγο για χρήση βασανιστηρίων ως τεχνικές ανάκρισης. O Ζαν-Πωλ Σαρτρ λίγα χρόνια αργότερα στο έργο του «Αποικιοκρατία και Νεοαποικιοκρατία» που δημοσιεύτηκε το 1964, κάνει αναφορά και στην Κύπρο σημειώνοντας πως τα βασανιστήρια δεν ήταν μόνο ζήτημα των ολοκληρωτικών καθεστώτων αλλά και της προοδευτικής δημοκρατικής Δύσης: «Σήμερα είναι η Κύπρος και είναι η Αλγερία. Συνολικά, ο Χίτλερ ήταν απλώς ο πρόδρομος»»[2], έγραφε.

 

Επίλογος

Η παρέμβαση του Καμύ στην υπόθεση Καραολή, θα λέγαμε ότι ήταν συνεπής με τη διαχρονική του αντίθεση στη θανατική ποινή και την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε αντίθεση με την Αλγερία, όπου η ταυτότητα και τα συναισθηματικά του δεσμά περιέπλεκαν τη στάση του, στην Κύπρο μπορούσε να λειτουργήσει πιο ξεκάθαρα, καταδικάζοντας την αποικιακή βία και υπερασπιζόμενος την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων και το δικαίωμά τους για αυτοδιάθεση.

Η αντίθεση ανάμεσα στις θέσεις του Καμύ για την Αλγερία και την Κύπρο αποκαλύπτει τα όρια ανάμεσα στον οικουμενικό ανθρωπισμό και τις ιδιαιτερότητες της προσωπικής ταυτότητας και της ιστορικής συγκυρίας. Στην Αλγερία, η αδυναμία του να στηρίξει την πλήρη ανεξαρτησία—παρά το ότι αναγνώριζε το δίκαιο του αντιαποικιακού αγώνα—πηγάζει από τον βαθύ δεσμό του με την κοινότητα των Γάλλων εποίκων  (pied-noirs) και τον φόβο της επαναστατικής βίας ενάντια στους ομοεθνής του. Στην Κύπρο, απαλλαγμένος από τέτοια προσωπικά διλήμματα, ευθυγραμμίστηκε πιο καθαρά με τις αρχές της δικαιοσύνης και του αντι-αποικιακού αγώνα.

Τελικά, οι αντιφατικές αντιδράσεις του Καμύ απέναντι στο FLN και την ΕΟΚΑ αντανακλούν την πολυπλοκότητα της διανοητικής στάσης απέναντι στην αποικιοκρατία, τη βία και την απελευθέρωση. Αποκαλύπτουν έναν στοχαστή διχασμένο ανάμεσα στις απαιτήσεις της δικαιοσύνης και τη δύναμη της ταυτότητας—μια αντίφαση που παραμένει επίκαιρη ακόμη και σήμερα.

 

 

Βιβλιογραφία

Amrani, Abdelmadjid. Jean-Paul Sartre and the Algerian Revolution, 1954-1962. Διδακτορική διατριβή (PhD), University of Glasgow, 1990. [e-book]

Camus, Albert. L’Enfant Grec. Στο περιοδικό L’Express, 6 Δεκ.  1955

Chatzicharalampous, Maria & Stolte, Carolien. Technologies of Emergency: Cyprus at the Intersection of Decolonisation and the Cold War.  Cambridge University Press, 2022. Διαθέσιμο στο https://www.cambridge.org/core/journals/contemporary-european-history/article/technologies-of-emergency-cyprus-at-the-intersection-of-decolonisation-and-the-cold-war/4531EDA7B02917B36748806C59792A4B

Drake, David. Sartre, Camus and the Algerian War.
Sartre Studies International, Vol. 5, No. 1 (1999), pp. 16-32.  Στο https://www.jstor.org/stable/23512792

McKarthy, Patrick. Camus and the Algerian war. In Camus: the stranger. Cambridge: Cambridge University Press, 2012, pp.87-95. Διαθέσιμο στο https://doi.org/10.1017/CBO9780511803062.006

Sartre, Jean-Paul, Colonialism and Neocolonialism. London: Routledge, 2001.

Sartre, Jean-Paul. The Subversion of Colonial Ideology. Στο βιβλίο Postcoloniality: The French Dimension. New York: Berghahn Books, 2007, pp. 83-110. Διαθέσιμο στο https://doi.org/10.2307/j.ctt1c0gkvv.8

Sartre, Jean-Paul. Une victoire. Περιοδικό L'Express, 1958. Διαθέσιμο στο https://1000autres.org/une-victoire-par-jean-paul-sartre

 

 

* Βιογραφικό

Ανδρέας Καπανδρέου

Γεννήθηκε και ζει στη Λευκωσία. Σπούδασε «Βιβλιοθηκονομία», «Επιστήμες της Πληροφόρησης» και «Επιστήμες της Αγωγής – Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση».

Εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και είναι υπεύθυνος του τομέα Συστημάτων και Τεχνολογιών Πληροφόρησης της Βιβλιοθήκης.

Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Πνευματικού Ομίλου Κύπρου (ΕΠΟΚ, 2019- ) και μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Κυπριακή Βιβλιοθήκη (2017-2020 & 2024-2027).  Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της Κυπριακής Ένωσης Βιβλιοθηκονόμων και Επιστημόνων Πληροφόρησης (ΚΕΒΕΠ, 2007-2010), καθώς και μέλος του Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Κύπρου (2020-2023).

Επιμελήθηκε και παρουσίασε τη ραδιοφωνική εκπομπή «Λογοτεχνία στα Ερτζιανά» (Οκτ. 2023 – Σεπ. 2025) που μεταδιδόταν από το ΡΙΚ και τον ραδιοφωνικό σταθμό του Πανεπιστημίου Κύπρου - UCY Voice.

Είναι συγγραφέας επτά λογοτεχνικών βιβλίων και γράφει στίχους για τραγούδια. Διατηρεί το βιβλιολογικό ιστολόγιο @Ανδρέας Καπανδρέου - http://andreaskandreou.blogspot.com, το οποίο ασχολείται με τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό.

Μαζί με άλλους ομότεχνούς του, έχει οριστεί από το Υφυπουργείο Πολιτισμού «Πρεσβευτής Πολιτισμού» μέχρι το 2026.

 

---

[1] Το γνήσιο χειρόγραφο με το άρθρο του Καμύ, βρίσκεται στην κατοχή του Μουσείου Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-1959, στη Λευκωσία καθώς επίσης και ψηφιοποιημένο στο αποθετήριο ΛΗΚΥΘΟΣ της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου.

[2] Sartre, Jean-Paul, Colonialism and Neocolonialism (transl. ed.) (London: Routledge, 2001),   π. 35.