Ο Αλμπέρ Καμύ και η ΕΟΚΑ

 

του Ανδρέα Καπανδρέου

[Εισήγηση στο Διήμερο Συνέδριο «Ο Απελευθερωτικός Αγώνας 1955-1959 στη Λογοτεχνία», Λευκωσία 27/5/2025]

Η παρούσα εισήγηση εξετάζει τη στάση και τη δημόσια παρέμβαση του Γάλλου νομπελίστα συγγραφέα Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus),  υπέρ του κυπριακού, αντιαποικιακού αγώνα της ΕΟΚΑ, όπως αυτή εκφράστηκε στο άρθρο του «Το Ελληνόπουλο» (L’Enfant Grec), που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L’Express, στις 6 Δεκεμβρίου 1955, με αφορμή την καταδίκη σε θάνατο του 23άχρονου Μιχάλη Καραολή από τις βρετανικές αρχές.

Ο Αλμπέρ Καμύ, γεννημένος το 1913 στην Αλγερία από φτωχή οικογένεια Γάλλων αποίκων, διαμόρφωσε από νωρίς ευαισθησίες απέναντι στην κοινωνική αδικία και την αποικιοκρατία. Η φιλοσοφική του σκέψη περιστρέφεται γύρω από την παράλογη φύση της ύπαρξης, την ελευθερία και την ηθική ευθύνη. Ως συγγραφέας και διανοούμενος, δεν δίστασε να πάρει δημόσια θέση σε κρίσιμα διεθνή ζητήματα, διατηρώντας πάντοτε μια ανεξάρτητη και συχνά αντιφατική στάση απέναντι στις ιδεολογικές γραμμές της εποχής του.

Το ιστορικό πλαίσιο του άρθρου
Το άρθρο «Το Ελληνόπουλο» γράφτηκε με αφορμή την καταδίκη σε θάνατο του Μιχάλη Καραολή, μέλους της ΕΟΚΑ.[1] Ο Καμύ, σε αντίθεση με τη βρετανική ρητορική που χαρακτήριζε τους Κύπριους αγωνιστές ως «τρομοκράτες», υπερασπίστηκε το δικαίωμα ενός λαού στην αυτοδιάθεση και κατήγγειλε τη βία των αποικιοκρατών ως γενεσιουργό αιτία της αντίστασης.

Ανάλυση του άρθρου «Το Ελληνόπουλο»
Στο άρθρο του, που γράφτηκε δύο χρόνια πριν την βράβευση του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, ο Καμύ:

• Καταδικάζει την αποικιοκρατική καταπίεση και εκφράζει συμπόνια και θαυμασμό για τον κυπριακό αγώνα.
• Παρουσιάζει τον Μιχάλη Καραολή (το Ελληνόπουλο) ως σύμβολο αθωότητας και ηρωικής αυτοθυσίας.
• Επιχειρηματολογεί με βάση τις αρχές της ελευθερίας και της ηθικής ευθύνης, τονίζοντας ότι η καταπίεση οδηγεί αναπόφευκτα σε εξέγερση.
• Αναγνωρίζει τη στρατηγική σημασία της Κύπρου για τη Βρετανία, αλλά υποστηρίζει ότι οι φιλίες και η εμπιστοσύνη μεταξύ των λαών υπερβαίνουν τα γεωπολιτικά συμφέροντα.
• Κάνει έκκληση για λογική επίλυση και σεβασμό στη δημοκρατική βούληση της πλειοψηφίας του κυπριακού λαού.

Οι Έλληνες γενικότερα προβάλλονται στο άρθρο ως λαός που έχουν ήδη αποδείξει την αξία τους, λίγα χρόνια πριν, κατά τη διάρκεια  του Β Παγκοσμίου Πολέμου, πολεμώντας τον φασισμό, και που αξίζουν τον σεβασμό και την συμπαράσταση των υπόλοιπων ευρωπαίων.

Το κείμενο του Καμύ είναι έντονα συναισθηματικό, με λογοτεχνική χροιά και ηθικό βάθος. Σε αυτό ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την ηθική ευθύνη και την  αρχή της ελευθερίας για να επιχειρηματολογήσει.

Ο Καμύ επεμβαίνει δημόσια κάνοντας ένα φιλοσοφικό σχολιασμό πάνω στην ελευθερία και την υποκρισία των αποικιοκρατικών δυνάμεων, εκθέτοντας ηθικές αρχές ενάντια στον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό.

Ηθικές και πολιτικές αντιφάσεις

Η στάση του αυτή προκάλεσε ερωτήματα ανάμεσα στους φιλοσοφικούς κύκλους, κυρίως της αριστεράς, καθώς ο ίδιος ο Καμύ ήταν αντίθετος με τον ένοπλο αγώνα για την ανεξαρτησία της Αλγερίας, της γενέτειράς του. Ως Γάλλος αποικιακής καταγωγής γεννημένος στην Αλγερία, ο Καμύ ένιωθε διχασμένος: αφενός αναγνώριζε τις φρικαλεότητες του γαλλικού αποικιοκρατικού συστήματος, και υποστήριζε  κοινωνικές μεταρρυθμίσεις υπέρ των Αλγερινών, αφετέρου φοβόταν πως η πλήρης ανεξαρτησία θα οδηγούσε σε μια αιματηρή εκκαθάριση των Ευρωπαίων κατοίκων της χώρας.

Αυτή η μετριοπαθής, αλλά και εσωτερικά αντιφατική στάση, τον έφερε σε έντονη διαφωνία με τον Γάλλο φιλόσοφο Πωλ Σαρτρ, ο οποίος υποστήριζε ανοιχτά το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN) της Αλγερίας και θεωρούσε ότι ο αγώνας για την ανεξαρτησία, ακόμη και με τη χρήση βίας, ήταν απολύτως δικαιολογημένος.

Ο Σάρτρ δημοσίευσε άρθρα καταγγέλλοντας τη γαλλική καταστολή και υπερασπίζοντας την αντι-αποικιοκρατική πάλη.

Η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο κορυφαίων Γάλλων διανοούμενων είναι ενδεικτική για τις πολιτικές διαιρέσεις της εποχής: ο Καμύ εκπροσωπούσε μια ηθική φιλοσοφία με έμφαση στην ανθρώπινη ζωή και την αποφυγή της βίας, ενώ ο Σαρτρ υποστήριζε μια ριζοσπαστική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία η βία θεωρείτο εργαλείο απελευθέρωσης.

Η υποστήριξη του Καμύ προς την ΕΟΚΑ δεν σηματοδοτούσε μια απόλυτη στροφή στον τρόπο σκέψης του, αλλά φανέρωνε την ικανότητά του να διακρίνει τα ιστορικά και ηθικά συμφραζόμενα κάθε αγώνα. Σε αντίθεση με την Αλγερία, όπου έβλεπε έναν εσωτερικό εμφύλιο, στην Κύπρο αντιλαμβανόταν τον αγώνα ως μια καθαρή περίπτωση αποτίναξης αποικιοκρατίας από έναν διαφορετικό εθνικά και πολιτισμικά λαό.

Η στάση του αυτή δεν προβλήθηκε έντονα, αλλά αποτελεί μια σημαντική πτυχή του πολιτικού στοχασμού του. Ο Καμύ, βαθιά αντισυμβατικός και ανεξάρτητος στοχαστής, ποτέ δεν υπέκυψε στις ευκολίες των ιδεολογικών στρατοπέδων. Το ηθικό του κριτήριο, με όλες του τις αντιφάσεις, ήταν αυτό που καθόριζε τις θέσεις του — και αυτή ακριβώς η πολυπλοκότητα είναι που συνεχίζει να τον καθιστά επίκαιρο.

Εξάλλου, δεν θεωρώ τυχαίο που δύο χρόνια μετά την δημοσίευση του συγκεκριμένου άρθρου, η Σουηδική Ακαδημία αιτιολόγησε την απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Αλμπέρ Καμύ, λέγοντας ότι του απονεμήθηκε «για τη σημαντική λογοτεχνική του παραγωγή, που με καθαρή ειλικρίνεια φωτίζει τα προβλήματα της ανθρώπινης συνείδησης».

Αντίκτυπος του άρθρου και διεθνής απήχηση

Το άρθρο προκάλεσε συγκίνηση και θαυμασμό στον ελληνικό κόσμο. Στην Κύπρο, έγινε σύμβολο του ότι διανοούμενοι ακόμα και εκτός Ελλάδας υποστήριζαν τον αγώνα της ΕΟΚΑ. Στην Ελλάδα, επανεκδόθηκε από την Ελληνική Υπηρεσία Τύπου το 1957 και δημοσιεύθηκε μεταφρασμένο σε εφημερίδες με τον Καμύ να αποκτά τεράστια φήμη ως υπερασπιστής της ελληνικής ελευθερίας. Μερικοί διανοούμενοι μάλιστα τον συνέκριναν με τον Λόρδο Βύρωνα, που είχε υποστηρίξει την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Η στάση του Καμύ, όπως ήταν αναμενόμενο, ενόχλησε τις γαλλικές και βρετανικές αρχές, καθώς η Γαλλία ήταν τότε μπλεγμένη στον Πόλεμο της Αλγερίας (1954-1962) και δεν ήθελε ενθάρρυνση αντιαποικιακών κινημάτων. Οι Βρετανοί διανοούμενοι, από την άλλη, δεν αντέδρασαν θετικά στο κάλεσμα του Καμύ, καθώς η εκτέλεση του Καραολή θεωρούνταν «αναγκαία» για την καταστολή του αγώνα της ΕΟΚΑ.

Η γαλλική κυβέρνηση είδε την παρέμβαση Καμύ ως επικίνδυνη, ειδικά κάνοντας σύγκριση με την κατάσταση στην Αλγερία. Ορισμένοι Γάλλοι αριστεροί κατηγόρησαν Καμύ για «επιλεκτική συμπόνια», επειδή δεν υποστήριξε εξίσου το FLN (Αλγερινό Απελευθερωτικό Κίνημα).

Το άρθρο του πάντως, ενίσχυσε το διεθνές ενδιαφέρον για το Κυπριακό Ζήτημα και έδειξε ότι αντικειμενικοί διανοούμενοι μπορούσαν να σταθούν υπέρ των λαών, ανεξαρτήτως πολιτικών συμφερόντων.

Συνέβαλε, επίσης, στη διατήρηση της κληρονομιάς του Καμύ ως υπερασπιστή των καταπιεσμένων, παρά τις αντιφάσεις του στην περίπτωση της Αλγερίας.

Σήμερα, το «Ελληνόπουλο» θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα κείμενα υποστήριξης του Κυπριακού αγώνα από τη Δύση.

Το άρθρο «Το Ελληνόπουλο» δεν ήταν απλά μια πολιτική δήλωση, αλλά ένα ηθικό μανιφέστο ενάντια στην καταπίεση. Ο Καμύ δεν ήταν Κύπριος, ούτε Έλληνας, αλλά στάθηκε με τόλμη στο πλευρό της ελευθερίας, αφήνοντας ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία.

Σχετικά με τη Βασίλισσα Ελισσάβετ

Για το συγκεκριμένο κείμενο, επικρατεί η φήμη ότι γράφτηκε από τον Αλμπέρ Καμύ ως προσωπική έκκληση προς τη Βασίλισσα Ελισάβετ Β’ για να χαρίσει τη ζωή στον Μιχάλη Καραολή.

Από την έρευνα, δεν προκύπτει επίσημη επιβεβαίωση ότι το συγκεκριμένο άρθρο παραδόθηκε απευθείας στη Βασίλισσα Ελισάβετ Β'. Γνωρίζουμε όμως τα εξής:

Η ελληνική κυβέρνηση επικοινώνησε διεθνώς το περιεχόμενο του άρθρου.
Το κείμενο προκάλεσε διπλωματικό ενδιαφέρον και ενόχληση στη Βρετανία.
Υπάρχουν αναφορές σε ελληνικές πρεσβείες και κυπριακά δίκτυα που το χρησιμοποίησαν στο εξωτερικό για πίεση της κοινής γνώμης.
Είναι πολύ πιθανό, λοιπόν, το κείμενο να έφτασε σε κύκλους της βρετανικής κυβέρνησης, και κατ’ επέκταση και στα Ανάκτορα.

Η λογοτεχνική παρέμβαση του Καμύ υπέρ του Κυπριακού Αγώνα αναδεικνύει τη δύναμη του λόγου και της ηθικής ευθύνης των διανοουμένων απέναντι στην αδικία. Παρά τις αντιφάσεις και τα διλήμματα, η στάση του Καμύ αποτελεί διαχρονικό παράδειγμα ανεξαρτησίας σκέψης και υπεράσπισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των λαών.

 

*Το γνήσιο χειρόγραφο με το άρθρο του Καμύ, βρίσκεται στην κατοχή του Μουσείου Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-1959, στη Λευκωσία καθώς επίσης και ψηφιοποιημένο στο αποθετήριο ΛΗΚΥΘΟΣ της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου.

 

Βιβλιογραφία

Camus, Albert. L'enfant grec. 6 Dec. 1955.  [Πρωτότυπο κείμενο του χειρόγραφου]  Στο https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/2452?show=full

Financial Mirror. CYPRUS: Remembering Karaolis – a historical document by Albert Camus. 24 Jan. 2018. https://www.financialmirror.com/2018/01/24/cyprus-remembering-karaolis-a-historical-document-by-albert-camus/

Gay-Crosier, Raymond. Albert Camus: a concise biography. Στο UF Special and Area Studies Collection. Διαθέσιμο στο https://www.uflib.ufl.edu/findingaids/Supplements/camus/camusbio.pdf

Noephytou, Joseph. Mediterranean light: Greece, Cyprus and the philhellenism of Albert Camus. Στην εφημερίδα Parikiaki. 5, Sept. 2020. https://www.parikiaki.com/2020/09/mediterranean-light-greece-cyprus-and-the-philhellenism-of-albert-camus/#:~:text=In%201956%2C%20Camus%20wrote%20a,%2C%20struggling%20for%20Cyprus'%20independence.

---

[1] Ο Μιχαλάκης (Μιχάλης) Καραολής (13 Φεβρουαρίου 1933 – 10 Μαΐου 1956) υπήρξε ένας από τους πρώτους μαχητές της ΕΟΚΑ που καταδικάστηκαν σε θάνατο από τις Βρετανικές Αρχές και εκτελέστηκαν, καθιστώντας τον σύμβολο του απελευθερωτικού αγώνα της Κύπρου. Γεννήθηκε στο χωριό Παλαιχώρι Πιτσιλιάς της επαρχίας Λευκωσίας. Φοίτησε με υποτροφία στην Αγγλική Σχολή Λευκωσίας, όπου διακρίθηκε και ως ερασιτέχνης αθλητής στίβου του ΑΠΟΕΛ .Τον Απρίλιο του 1955 εντάχθηκε στην ΕΟΚΑ, υπό τις διαταγές του Πολυκάρπου Γεωργατζή. Ο Καραολής φέρεται να εκτέλεσε στις 28 Αυγούστου 1955, μαζί με τον συντοπίτη του Ανδρέα Παναγιώτου, τον προδότη, σύμφωνα με την ΕΟΚΑ, αστυφύλακα Ηρόδοτο Πούλλη – μέλος της βρετανικής “Special Branch”.